Синоптиктер – ауа райын болжаумен айналысатын мамандар. Олардың жұмысы метеорологиялық деректерді талдауды, атмосфералық процестерді бақылауды және әртүрлі уақыт кезеңдеріндегі және әртүрлі аймақтардағы ауа райын болжау үшін арнайы үлгілер мен құралдарды пайдалануды қамтиды.
Синоптиктердің басты мақсаты – адамдар атмосфералық жағдайдың өзгеруіне дайындалуы үшін ауа-райын жоғары дәлдікпен болжау. Бұл күнделікті іс-әрекеттерді жоспарлаудан бастап ауыл шаруашылығы, авиация, кеме қатынасы және басқа салалардағы стратегиялық шешімдер қабылдауға дейінгі өмірдің әртүрлі салаларында өте маңызды деуге болады.
Синоптиктер дегеніміз – атмосферадағы физикалық процестерді талдауға және ауа райының болашақ жағдайын болжауға маманданған метеорологтар. Олардың осы міндетті шешу жөніндегі жұмысының аса маңызды элементі – синоптикалық карта, яғни белгілі бір үлкен аумақтағы ауа райының жағдайы белгіленген және бір мезгілде үлкен кеңістікте ауа райын шолуға мүмкіндік беретін географиялық карта. «Синоптикос» – грек тілінен аударғанда «бәрін бірге шолушы» деген мағынаны білдіреді. Метеоролог-синоптиктің мамандығының, ауа райының синоптикалық картасының және ауа райын алдын ала болжау жөніндегі ғылым – синоптиканың аты гректің осы сөзінен шыққан. Метеорологияға ЭВМ көмегімен ауа райын алдын ала есептеу тәсілдері енгізілуге байланысты кейбір метеорологиялық элементтерді синоптикалық картасыз-ақ болжау міндетін шешу принципінде жүзеге асты. Бірақ күні бүгіндері де синоптикалық картасыз ауа райын толық болжап айту мүмкін емес. Сөйтіп, қазіргі жағдайда да «синоптик» сөзі өзінің алғашқы мәніне сай келеді.
Синоптиктер ауа-райын бақылау, температура, ылғалдылық, қысым, жел және теңіз және океанографиялық жағдайлар туралы ақпаратты қамтитын әртүрлі деректерді пайдаланады. Олар сондай-ақ болжам жасау үшін аймақтың географиясын, климаттық тенденцияларды және компьютерлік модельдің нәтижелерін ескереді.
Синоптиктер ауа райын болжап қана қоймай, болжамдарын карта және графиктер арқылы түсіндіре отырып, халықты шешім қабылдауға қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді. Олардың күш-жігерінің арқасында біз ауа-райының өзгеруіне дайын бола аламыз және ауа-райына байланысты тәуекелдерді жақсы басқара аламыз.
Синоптик пен метеорологтың қызметі қандай?
Сонымен, ауа-райын болжаумен айналысатын адамдарды синоптиктер деп атайды.
Олар әртүрлі әдістерді қолдана отырып, қысқа мерзімді ауа-райын болжау мәселесін шешумен айналысады, мысалы, синоптикалық карталарды құрастыру және талдау, бұл ауа-райының өзгеруін бақылауға және берілген аумақта оның болашақтағы өзгерістерін бағалауға мүмкіндік береді.
Метеорологтар – ауа райын бақылайтын ғалымдар. Дүние жүзіндегі ауа райын бақылау үшін ғалымдар ауа райының өзгеруін бақылап, болжам жасайтын метеостанциялар салынды. Мәліметтерді алу үшін әртүрлі метеорологиялық аспаптар, зондтар, ұшақтар, кемелер және тіпті спутниктер қолданылады.
Қазақстанда арнайы білім орындары бар ма?
Қазақстанда әл-Фараби атындағы институт бар, онда студенттер «метеорология» мамандығы бойынша білім алады. Қазгидрометтің бас директоры Данара Әлімбаева:
— Бірақ, сонымен қатар, факультетте, айталық, дәрігерлер арасында болатындай, бөлімдерге бөлінбеген. Ал студенттер оқуды аяқтаған соң инженер-метеоролог дипломымен бітіреді, олар не өндірістік секторға, яғни әдістемелік және шаруашылық қызметке, не синоптикалық секторға барады, яғни олар жедел болжамдармен, жауын-шашын, дауылды болжау және т.б. мөлшерін өлшеумен айналысады. Айтпағым, бұл екі саланың спецификасы екі бөлек. Бірақ, әрине, синоптиктердің базалық білімі болуы керек. Қаңтар оқиғасы кезінде барлығы дерлік бірнеше күн интернетсіз ғана емес, негізінен байланыссыз қалғаны бар. Ал «Қазгидромет»-те барлығы бұрыннан автоматтандырылған. Сондықтан біздің синоптиктер институтта оқығандарының барлығын есте түсіруі керек болды. Яғни, цифрландыруға толығымен көшсек те, синоптиктердің орнын басу ешқашан мүмкін болмайды, жұмысымызда адам факторы әлі де өте жоғары. Тәжірибе, практикалық құрамдас бөлік, ақпаратты түсіну — синоптикте болуы керек қасиеттер, өйткені кез келген автоматты станция қателесуі мүмкін — ол жай ғана техника ғой.
Метеостанциялар әртүрлі болғандықтан, синоптиктер ауа райын әртүрлі уақыт кезеңдерінде бақылап отыруы керек. Содан кейін олар ай сайынғы болжам есебін жасайды. Олар арқылы берілетін ақпаратты метеорологтар тексеріп, кез келген құбылыс арасындағы сәйкессіздікті анықтайды. Мысалы, жауын-шашынның болуы немесе болмауы туралы бұлттылықтың белгілі бір түрі. Яғни, олар берілген ауа райы ақпаратын талдаумен айналысады. Сондай-ақ – ауа райы болжамының жылдық бақылауын тексеру және құрастыру да қызметтеріне кіреді. Бұл негізінен нашар жұмыс істейтін құрылғыларды, әлсіз жұмыс істейтін станцияларды анықтау үшін жасалады. Олар сондай-ақ қызметкерлердің жұмыс киіміне дейін жабдықтармен айналысады. Ал синоптиктер күніне бірнеше рет өлшенетін күнделікті ауа райы болжамы деректерін құрастырады.
Иә, ауа райын болжау қызметі кез келген ел үшін маңызды рөл атқарады. Міне, кейбір негізгі себептер:
1. Ауа-райын болжау адамдарға дауыл, су тасқыны, қатты жел және т.б. сияқты экстремалды ауа райы жағдайларына дайындалуға көмектеседі. Бұл зақымдануды азайтуға және адамдардың өмірін сақтауға көмектеседі.
2. Ауа райын болжау ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, туризм және басқа да салалар үшін маңызды. Қолайсыз ауа-райы жағдайлары туралы ескерту егінді қорғау бойынша шаралар қабылдауға мүмкіндік береді, құрылыс алаңдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және көліктердің жұмысын оңтайландырады.
3. Ауа-райын бақылау климат пен атмосфералық жағдайдағы өзгерістерді анықтауға көмектеседі. Бұл ақпарат климаттың өзгеруімен күресу және қоршаған ортаны қорғау стратегияларын әзірлеу үшін қажет.
4. Синоптиктер климаттық процестерді түсінуді жақсарту және болжамның дәлдігін жақсарту үшін ғылыми зерттеулерде пайдаланылатын ауа райы деректерінің үлкен көлемін жинайды.
5. Синоптиктер халықты ағымдағы және нақты ауа райы ақпаратымен қамтамасыз етіп, адамдарға өздерінің жоспарлары мен әрекеттері туралы негізделген шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Осылайша, ауа райын болжау қызметі қоғам өмірі мен қызметінің әртүрлі аспектілерінің қауіпсіздігін, тиімділігін және тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекет инфрақұрылымының құрамдас бөлігі болып табылады.
Синоптиктің маңыздылығы бірнеше негізгі аспектілерде жатыр:
Синоптиктер дауыл, су тасқыны, құрғақшылық және басқа да төтенше ауа райы жағдайлары сияқты табиғи апаттардың алдын алуда маңызды рөл атқарады. Олардың болжамдары мен ескертулері адамдарға және ұйымдарға ықтимал қауіптерге дайындалуға және өздерін және активтерін қорғауға көмектеседі.
Болжамшылар ауыл шаруашылығы, көлік, туризм және құрылыс сияқты экономиканың әртүрлі секторларында шешім қабылдау үшін маңызды ақпарат береді. Олардың болжамдары өндіріс процестерін оңтайландыруға, логистиканы жоспарлауға және ауа-райының қолайсыздығына байланысты экономикалық шығындарды азайтуға көмектеседі. Синоптиктер климаттың өзгеруі мен атмосфералық жағдайларды бақылауда маңызды рөл атқарады. Олардың жұмысы климаттың динамикасын жақсырақ түсінуге және климаттың өзгеруімен күресу және қоршаған ортаны қорғау стратегияларын әзірлеуге мүмкіндік береді. Синоптиктер жинаған және талдаған мәліметтер метеорология, климатология және геофизика саласындағы ғылыми зерттеулер үшін маңызды ақпарат көзі болып табылады. Олардың жұмысы атмосфералық процестер туралы түсінігімізді кеңейтуге және болжамдардың дәлдігін жақсартуға көмектеседі.
Синоптиктер ауа райы туралы тиісті және түсінікті ақпаратты ұсыну арқылы көпшілік ақпаратында рөл атқарады. Бұл адамдарға, әсіресе ауа райы құбылмалы немесе табиғи апаттар қаупі кезінде жоспарлары мен әрекеттері туралы негізделген шешім қабылдауға көмектеседі.
Осылайша, синоптиктер қауіпсіздікті қамтамасыз ету, экономикалық дамуды қолдау, қоршаған ортаны қорғау және қоғамды хабардар ету, оларды өміріміздің және жалпы қоғамның ажырамас бөлігіне айналдыруда маңызды миссияны атқарады.
Сонымен бірге, отандық БАҚ-тан «алдағы үш күнге арналған ауа райы болжамы жарияланды», «бүгін 15 өңірде дауылды ескерту тіркелді» деген ақпараттарды оқыған боларсыз. Бұл болжамдарды арнайы синоптиктер жасайтынын да білесіз. Ал авиациялық синоптик деген мамандық туралы естуіңіз бар ма?
Авиациялық синоптик дегеніміз – синоптикалық карталарды талдай отырып, оларға сараптамажасап, жалпы авиация үшін белгілі бір уақыт немесе кеңістік аралығында қауіпті болуы мүмкін ауа райына болжам жасаумен айналысатын маман.
Олар қандай құралдар қолданады?
Ауа райына болжам жасау үшін синоптик әртүрлі материалдарға жүгінеді. Олардың бірі – синоптикалық карталар. Мысалы, Қазақстанның әртүрлі жерлерінде метеорологиялық станциялар бар. Сол станцияларда бақылау жүргізіледі. Сол бақылаулардың нәтижесі авиациялық синоптикке келетін синоптикалық карталарға түсіріледі. Метеобақылаулардың нәтижесінде келетін мәліметтерде ауа температурасы, ауа қысымы, бұлттылық, желдің жылдамдығы, желдің бағыты, күтілетін ауа райы сияқты элементтер болады.
Жұмыс барысында, сонымен қатар топографиялық синоптикалық карталар да қолданылады. Бұл картада көбіне температура мен жел бағыты анық көрінеді.
Келесі құрал – спутник түсірілімдері. Яғни спутник арқылы жоғарыдан түсірілген фотосуреттер қолданылады. Оларда фронттың қай жерден жүріп жатқаны, қай аймақтан өтіп жатқаны және оның болашақ жүріп өтетін орны бұлттылық арқылы көрінеді. Себебі жоғарыдан спутник арқылы түсірілген суреттерде бұлттылық айқын көрініп тұрады. Одан бөлек спутниктік кескіндер бұлт жамылғысын, жауын-шашын үлгісін және жалпы ауа райы жүйесін бақылаудың құнды құралы саналады. Ауа райын болжау үшін авиация әдетте инфрақызыл және көрінетін спутниктік кескіндерді пайдаланады.
Ұшқыштардың ұшу кезіндегі есептері де синоптик үшін пайдалы құрал. Өйткені олар әртүрлі биіктіктердегі ауа райының нақты уақыттағы болжамын ұсынады. Ұшқыштар турбуленттілік, мұздану, бұлт қабаттары және ауа райына байланысты басқа құбылыстар туралы ақпарат алмасу үшін пилоттық есептерді жібереді.
Әуежайларда орналасқан автоматты метеостанциялар да ауа райының ағымдағы жағдайларын үнемі қадағалап, есеп береді. Бұл ақпарат әуежайлардың айналасындағы жағдайды бағалау үшін өте маңызды. Одан бөлек, ауа райы диаграммалары, беттік талдау диаграммалары сияқты әртүрлі диаграммалар метеорологиялық ахуалдың визуалды көрінісі саналады. Бұл диаграммалар синоптиктерге ауа райының ауқымды жағдайларын талдауға көмектеседі.
Яғни авиациялық синоптиктер авиатасымалдардың қауіпсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін алынған деректерді біріктіріп, ұшқыштар мен әуе диспетчерлеріне нақты және уақытында ақпарат береді.
Авиациялық синоптиктердің басты міндеті қандай?
Авиациялық синоптиктің негізгі міндеті – қауіпсіз және тиімді авиациялық операцияларды қолдау үшін арнайы жасалған ауа райы туралы нақты және уақытында ақпарат беру. Бұл әртүрлі метеорологиялық деректерді талдауды және авиацияға әсер етуі мүмкін ағымдағы және болашақ ауа райы жағдайларын болжауды қамтиды. Соның ішінде ұшқыштар мен әуе диспетчерлеріне ұшуды жоспарлауға көмектесу, әуежайларға ауа райы туралы толық ақпарат беру және әуежайларға арналған терминал әуеайлағының болжамдарын жасау міндеттері қарастырылған.
Олардың қарапайым синоптиктен айырмашылығы бар ма?
Авиациялық синоптиктер де, жалпы синоптиктер де атмосфералық жағдайларды болжауды көздесе де, авиацияға қатысты қауіпсіздік мәселелеріне байланысты олардың бағытында, дайындығы мен міндеттерінде айырмашылықтар бар. Негізгі айырмашылық – авиациялық аспектілерге, қауіпсіздік мәселелеріне және әуе сапарлары кезінде атмосфераның динамикалық сипатына байланысты туындайтын мәселелерге мамандану және назар аудару.
Одан бөлек авиациялық болжамдардың күнделікті ауа райы болжамдарынан айырмашылығы – авиациялық ауа райы болжамдары код түрінде жазылады және ағылшын тілінде түсіріледі. Мысалы, бір қаланың әуежайына әр 6 сағат сайын жаңадан ауа райының болжамы жіберіліп тұрады. Ол TAF деп аталады. 6 сағат сайын жіберілген ауа райының болжамдары халықаралық банкке түседі, яғни бір орталыққа жиналады. Әр қаладағы филиалдар сол банкке сұрау жіберіп, басқа қалажіберген ауа райын көре алады.
Сонымен қатар, әуежайға түрлі ескертулер айтылып отырады. Ол қауіпті құбылыстар болады деп болжанғанына байланысты. Мысалы, жаз немесе көктемде найзағай күтілуі мүмкін, күз және қыста ұзақ жауатын қарға немесе температураның күрт төмендеп кетуі тіркелген кезде, ескерту жасалады. Сондай-ақ жергілікті жердің ерекшелігіне байланысты жергілікті желдің жылдамдығы 15 м/с-тан жоғары болған кезде әуеайлақ қызметіне ескерту жіберіледі. Ол ескертулердің дәл уақытта жіберілгені асамаңызды. Себебі әуеайлақта ұшу-қону жолағы болады. Қар қалың жауған кезде немесе жаңбыр жауған кезде ұшу-қону жолағы қатып қалуы мүмкін. Ескертулер ертерек берілсе, әуеайлақтыққызметтер жолды тазалап, ұшақтардың немесе тікұшақтардың қонуына қолайлы жағдай жасайды.
Қорытындылай келе, авиациялық синоптиктер де қарапайым синоптиктер секілді күнделікті өмірде елеулі қызмет атқарады. Өйткені ауа райының қауіпті құбылыстарын болжау өте маңызды. Бұл командирдің қосалқы әуеайлаққакетіп қалуынан, сонымен қатар жолаушылардың уақытын үнемдеуде және авиакомпанияның үлкен шығынға ұшырауының алдын алуынан сақтайды.
