Қазақта масылдық жайында айтылған тәмсіл көп. «Асылдан асыл туады, жалқаудан масыл туады» немесе «Жаман туыс бір масыл арқалаған құммен тең, жақсылығың істеген елекке құйған сумен тең» дейді. Ал Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «ғапылдық» сөзі білместік, бейқамдық, алаңғасарлық, қапылдық деген мағынаны береді. Бір сөзбен айтқанда, ғапылдық – ақыреттік бейқамдық деген сөз.
«Еңбек етсең ерінбей, тояды қарының тіленбей» дейді дана халқымыз. Бұл туралы ғұламалар да ұрпаққа ұлағатты өсиет қалдырған. Мәселен, «Өркениет шырақшысы атанған» адамзаттың екінші ұстазы Әл-Фараби: «Бұл қазынаның барлығын халық жасайды, ол адал да ерінбей еткен еңбектің жемісі», – деген болатын. Әл-Фараби тәрбие мәселесін логикамен де байланыстырған. Ол «Ақыл мен түсінік» атты еңбегінде: «Ақылдылық пен адамгершілік үлгілі тәрбиеге байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде тәрбиенің негізінен туындайды», – деген еді. Әрине, қоғамның даму тарихына байланысты, соған сәйкес еңбек тәрбиесі әртүрлі нысанда дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарып отырды.
Халқымыздың төл перзенті дана Абай нағыз пайдалы еңбек деп әртүрлі қолөнерді, егіншілікті және білім алуды, оқуды есептеді. «Ақыл-білім алу күрделі еңбек арқылы келеді» деп философиялық тұжырым жасады. Ол жастарды ең алдымен отбасы және мектеп арқылы тәрбиелеудің маңызды рөлін ерекше бағалады. Еңбектің бейнеті мен зейнетін басынан өткізген халқымыз баланы еңбекке тәрбиелеуді отбасынан бастаған. Қазақ халқы жастарды еңбекке баулығанда күнделікті кәсібіне, тұрмыс- тіршілігіне байланысты төрт түлік малды бағуды, аң аулап кәсіп етуді ойластырған. Халқымыз еңбек пен өнерді егіз санаған. Жүн иіріп, өрнек тоқу, киіз басып, үй жабу, ою ойып, сырмақ, тұскиіз өрнектеу, тері илеп, бас киім тігу қыздар, әйелдер үшін ерекше өнер саналған.
Еңбек тәрбиесінің теориясы туралы үлкен еңбек жазған К.Д.Ушинский: «Еңбексүйгіштікке, еңбек ете білуге және еңбекке ынталы болуға тәрбиелеу. Кімде-кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықты азаматы бола алады деп білді. Ушинский баланың санасына сәби кезінен-ақ еңбек етудің қажеттілігі мен маңыздылығын ұялатуды, пайдалы іс істеуге тырысушылыққа және қандай істе болса да шын ниетпен және ұқыпты орындауға тәрбиелеуді ұсынды. Еңбек тәрбиесінің ең басты да негізгі міндеттерінің бірі – жастар қоғамдық жұмыстарды, ауыл шаруашылығының жетістіктерін жете түсіну және оған өздері тікелей араласу, өндірісті білу, онымен жұмыс істеу тәжірибесін бойына сіңіріп отыру», – дейді.
Бүгінде сол кешегі дала өркениетінде өлмес туынды қалдырған халқымыздың бүгінгі перзенттері еңбектен неге ерінеді? Бүгінде не оқу оқымайтын, не жұмыс істемейтін жастардың да тобы қалыптасып келеді. Бұл – қоғамға аса қауіпті дерт. Сондықтан жұрт арасында «NEET санатындағы жастар» деген ұғым қалыптасты.
Бұрынғы ата-әжелер бала тәрбиесінің алтын қазығы еді. Жыр жаттап, ертегі тыңдап өскен бала батыр болып өскен. Байырғы замандарда адамдардың барлығы дерлік батырлық қасиеттерді иеленгендігінің түп себебі де осында жатса керек-ті. Батырлық қасиет міндетті түрде соғыста ғана көрінбейді. Сөзінде, уәдесінде тұру, екі сөйлемеу, мәрттік, жомарттық, қайырымдылық, еңбекқорлық сынды өзге де адами қасиеттер де – батырлықтың белгісі. Осындайда ойыма әжем айтқан бір ертегі орала береді. Бізді еңбекке ерте аралассын дейтін шығар абыз кеуде.
«Ерте, ерте, ертеде» деп бастайтын әжем ертегісін. Ешбір жұмыс тындырмас, шөптің басын сындырмас, еріншек бір етікші болыпты. Еріншек етікшінің үш ешкісі бар екен. Күн суытып, қыс түсіп келе жатқанын көре тұра еріншек ешқандай қам жасамапты. Ешкілеріне азықтық жем-шөп жинамапты. Бір түнде боран соғып, қар жауып, жердің бетін ақ көрпе бүркеп қалыпты. Ешкілері енді бұрынғыдай өрістеп жайыла алмай, суық қорада бүрісіп, дірдектеп тұрады. Етікші, керек десең, сыртқа шығуға да ерініп, әйеліне:
– Барып көріп келші, ешкілерге не болып жатыр екен? – деп жұмсайды.
Әйелі барып көріп келеді де:
– Бір ешкі өліп қалыпты, – дейді.
Сонда еріншек:
– Е, мал іші болған соң, өлім-жітімі де болады ғой, – деп жата беріпті.
Ертеңіне еріншек ешкілерді көріп келуге әйелін тағы жұмсайды.
– Тағы бір ешкі өліп жатыр, – деп келеді әйелі. Еріншек келесі жамбасына аунап түсіп:
– Мал іші болған соң өледі де, – дейді де қояды.
Үшінші күні етікші әйелін «малды көріп кел» деп тағы да жұмсайды. Әйелі жалғыз ешкінің де қатып қалғанын айтып келеді. Сонда етікші жаны жай тапқандай бір аунап түсіп: «Бәйбіше, біздің малдың өлімі осымен тыйылған да шығар» депті», – деп ертегісін аяқтайтын.
Тұтастай бір ұлттың мінезіндегі мұндай көңіл-күймен күресудің жолы қайсы, масылдықтан құтылатын әрекет бар ма? «Адамды адам еткен – еңбек», «Еңбегімен ер сыйлы». Бұл қағидалардың бәрі ертеден ел санасына сіңісті болған тәлім еді. Қазақ ұл-қызын еңбекке осылай баулыды. Балабақша, мектеп, университет те жасөспірімнің, жастардың айналасына осындай атмосфера қалыптастырды. «Жалқаудың жаны тәтті, еңбектің наны тәтті», «Жатқанға жан жуымас, жалқауға мал құралмас», «Жалқаудың жауы – жұмыс» деп еріншек, керітартпа, жатыпішерлерді айыптады, қоғам болып мұндай көңіл-күйдегі адамнан жиренді. Мұның бәрі қарапайым адамды еңбекті сүюге үйретті. Шын мәнінде, осындай мақал-мәтелдер өсіп-өнуді, өркендеп, баюды мақсат еткен кез келген адамның өмірлік бағыты, ұстанатын бағдары болды. Өкінішке қарай, соңғы жылдары қазақ халқы осы тәрбие мен тәлімнен ажырап қалғандай. Қоғамды масылдық көңіл-күй мен жатыпішерлік, тоғышарлық жайлады. Оңай табыс, арзан күлкі, арсыз ұйқыға үйір буын пайда болды. Жастардың арасында бір-бірін алдап кету, біреудің ақшасын малдану, кісі ақысын жеу, еңбексіз баюға ұмтылу секілді алаяқтыққа алып баратын әрекеттер көбейді.
Масылдық сана – ғасырлар бойы қоғамның өсіп-өркендеуін тежеп келе жатқан дерт. Бүгінгі таңда жұмыс істемей, елден көмек күтетіндер көбейіп кетті. «Масылдық» сөздікте масыл болушылық, арамтамақтық деген мағынаны береді. «Масыл» сөзі парсы тілінде «мәслуб», яғни айырылу, тартып алу сияқты ұғымдарға да ие. Араб тілінде бұл сөз (мәслуб) басқа сөздермен тіркескенде «бір заттан, нәрседен айырылу» деген мағынаны да жеткізген.
Халқымызда «Адамға балық берме, қармақ бер» деген аталы сөз бар. Өкінішке қарай, кей тұрғындар арасында масылдық психология меңдегені рас. Біреудің есебінен өмір сүру, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүріп күн көру, қиындыққа төзбеу, жеңіл табыс табуға ұмтылу секілді жағымсыз әрекеттер – қазіргі қоғамның кесірі. Масылдықтан арылу үшін адам рухани тұрғыдан байып, Алланың берер ризығын адал жолмен табуға ұмтылу керек.
Қасиетті Құранда Алла Тағала: «Адам таңертең үйінен ризық әкелейін деп шығады. Алайда оны қандай жолмен (арам не адал) табуды адамның өзі таңдайды және сол үшін де сұралады. Омар ибн әл-Хаттаб бір сөзінде: «Сендер «Я, Алла, маған ризық бер!» деп дұға етіп, кәсіп жасамай, ризық іздемей отырмаңдар. Аспаннан алтын не күміс жауады деп ойлайсыңдар ма?» – деген екен. Сондықтан адамның міндеті – адамға алақан жаймай, Алладан ғана сұрап, ризығын адал жолмен табу.
Адам бойындағы нәпсіні күнге ұқсатуға болады. Қараңғылық түскен сәтте де ай арқылы өзінің жарығымен барлығына пайдасын түсіретіні секілді, нәпсі де өзін таза ұстаса, айналасына шуағын төгеді. Оны өз орнымен пайдаланбаса, адам құрдымға кетеді. Ішкі дауысын тыңдамай, ар-намысын жоғалтқан адам Алла алдындағы халін ойламай, ақыретін ұмытып, дүниеге беріліп кеткен адам ғапылдыққа ұрынады. Сондықтан күн мен түннің тепе-теңдігі секілді нәпсіні билеуде де тепе-теңдік ұстау маңызды.
«Масыл» сөзі парсыдан енсе, «патерналистік» сөзі латыншадан келіпті. Ол латынның «paternus» деген сөзінен шыққан «патернализм» термині «әкелік қамқорлық» деген мағынаға сәйкеседі. Яғни мемлекет халыққа базалық деңгейдегі қажеттіліктерін қамтамасыз етіп береді де, соны міндетсініп көпшілік сипатта да, жеке сипатта да азаматтардың өзін қалай ұстау керек екенін талап етіп отырады. Бұл қамқоршылық-бағыныстылық моделі масылдық көңіл-күйді күшейте түсетіні әлдеқашан дәлелденген. Мұндай жүйе Қазақстан қоғамына социализмді негіз еткен кеңестік өмір салтымен бірге келді. Содан бері одан арыла алмай келеміз. Әйтсе де, осынау әлеуметтік құбылыс әлемнің барлық мемлекетіне, соның ішінде дамыған елдерге де тән екен.
Ж.КӨКСУБАЙ
