Қазақстан Конституция бойынша әлеуметтік мемлекет бола отырып, қиынжағдайға тап болғандарға көмектесуге міндетті.
Бірақ көптеген азаматтармемлекеттік әлеуметтік бағдарламаларды әдейі пайдаланатыны жасырынемес. Онымен күресу керек. Бізде патерналистік қарым-қатынастарайтарлықтай өскен. Бес жылда Қазақстанда атаулы әлеуметтік көмекалушылар саны 77 мың адамнан 1,4 миллионнан астам адамға өсті. 2017жылдан бері бюджеттен әлеуметтік қолдауға бөлінетін қаражат көлемі 17 есеөсті. Яғни әлеуметтік көмек алу үшін жұмыс істемеуді немесе табысынжасырып қалуды жөн санайтындар көбейіп келеді. Үкімет оны бөлу тетігінбұл көмек ашық, әділ, бос өмір салтына емес, еңбекке итермелейтіндей етіптүзетуі керек. Көмек негізінен жұмыс істейтіндерге көрсетілуі керек.
Еске салайық, 2020 жылы жаңа Әлеуметтік кодексті әзірлеу міндеті қолғаалынған болатын, бұл әлеуметтік қамсыздандырудың мүлдем жаңа, соныменбірге ұзақ мерзімді, тиімді және тұрақты моделін енгізу қажеттілігінентуындап отыр. Құжаттың басты міндеті – мемлекет тарапынан кімге, қандайжағдайда және қандай көмекке сенуге болатынын нақты реттеу. Оған нақтықалай қол жеткізу жоспарланған және бұл жолда қандай кедергілер туындауымүмкін екені туралы әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор,Қазақстан әлеуметтік даму институты стратегиялық талдау тобыныңжетекшісі Ләззат Нұрқатова былай дейді:
– Қазақстан зейнетақы, бюджет қызметкерлерінің жалақысы, халыққаәлеуметтік көмек көлемін әлденеше рет өсірді және арттыра бермек. Бұл біржағынан оң үрдіс болса, екінші жағынан мұндай саясат кейбірсарапшылардың пікірінше елдегі паразиттік масылдардың көбеюіне алыпкеледі. Зейнетақы мен бюджеттік қызметкерлердің жалақысын көтеругеқанша миллиондар жұмсалғанына емес, жан басына шаққандағыкөрсеткіштерге, атап айтқанда, зейнеткер, университет, мектеп, ауруханақызметкері, т.б. не алып жатыр, соған қарау керек. Мемлекеттік әлеуметтікбағдарламалардағы саботажды, сол сыбайлас жемқорлықты жоюдың берікіргетасы болу үшін олардың табысы лайықты болуы керек. Өйткені сондағана халық мемлекеттен тәуелді қызмет пакетін алу үшін қулық, жалтаруданқалады. Бірақ алдымен Қазақстанда өмір сүруге болатын ең төменгі күнкөрісдеңгейі, ең төменгі жалақы, зейнетақы және басқа да әлеуметтік төлемдердіңобъективті шекті көрсеткіштерін есептеу керек. Басқаша айтқанда, егер олпайдасыз болса, тәуелділік болмайды. Мемлекет басшысының нақты іскекөшіп, «сандармен ойынды» аяқтау қажеттігін әр жолы айтуы бекер емес.Осындай нақты жағдайлардың бірі мемлекет өзі адамға немесе отбасынабелгілі бір өмірлік жағдайда қажетті қызметті алуды ұсынған кезде халықтыәлеуметтік қолдау мен көмек көрсету жүйесінің декларативті үлгіденпроактивті жүйеге көшуі болуы тиіс. Ол азаматтардың әлеуметтік қызметтердің пассивті тұтынушылары және әлеуметтік төлемдердіалушылары емес, әлеуметтік әрекет субъектілері ретінде әрекет етуінқамтамасыз етуге көмектесуі керек.
Қолданыстағы модель аясында әлеуметтік қорғау жүйесі азаматтыңәлеуметтік мәселелерін анықтауға қабілетті, бірақ толыққанды қолдаукөрсетуге қауқарсыз. Нәтижесінде, көптеген адамдар әлеуметтік жағынанқорғансыз болып, әлеуметтік қиындықтарымен жалғыз қалады, олардыңарасында жұмыссыздық пен төмен жалақы басты рөл атқарады. Демек, жаңамодель қоғам сұранысына және жаңа шындыққа бейімделуі керек. Оныңнегізгі қағидалары: уақытылы мен қолжетімділік, жағдайды жеделтұрақтандыру және оны шешу, білім беру арқылы отбасы әл-ауқатыныңтұрақтылығы, тұрақты жұмыспен қамту немесе өзін-өзі жұмыспен қамту, төтенше кедейліктен әлеуметтік қорғау болуы керек.
Бұл жерде «сен барлық ақшаны таба алмайсың» деген сөзді еске түсіргенжөн. Бұл жалқаулықпен салыстырғанда қолданылғанымен, мен оныжалақының жоғарылауы, жәрдемақы және тәуелділіктің артуы, жұмысқадеген ынтасының төмендеуі жағдайында айтуға батыл болар едім. Оларинфляцияға және барлық нәрсеге бағаның жалпы өсуіне ешқашан төтеп береалмайды. Қармақсыз және белгілі бір дағдыларсыз балық аулау мүмкінболмағаны сияқты, ешқандай күш жұмсамай, тек сыртқы көмекке сүйеніп, молшылықта өмір сүру мүмкін емес.
Ең алдымен, осы бағыттағы президент ұсынған реформалар дереу жүзегеасуы керек. Алдымен жедел шаралар қабылданып, кейін ұзақ мерзімдішараларды жүзеге асыру қолға алынып жатыр. Олардың біріншісі: жалақыны, әлеуметтік төлемдерді арттыру, медициналық және әлеуметтікқызметкерлердің оқу ақысын төмендету, іріктеу сынақтарынан өту жолағынкөтеру, несие бойынша төзгісіз міндеттемелер мәселелерін түсіндіру, ауылдажұмыс істегенде материалдық қызығушылықты енгізу сияқты, т.б. Ұзақмерзімді сипаттағы шараларға келетін болсақ, кедейлік пен жұмыссыздықпенкүресуде кәсіби әлеуметтік жұмыс институтының стратегиялықмаңыздылығын мойындау қажет.
