Дамудың күрделі бұзылулары бар балалар санының өсуі оларды қазіргі қоғамда әлеуметтендіру және бейімдеу жұмыстарын жандандыруды қажет етеді. Медицина, технология, сандық технологиялар, арнайы психология және түзету педагогикасы саласындағы ғылыми жетістіктерді баланың дамуының алғашқы кезеңдерінде кеңінен қолдану мүмкіндігі шектеулі балалардың бір бөлігі мектеп жасына дейін психикалық дамудың қалыпты деңгейіне жететіндігіне әкеледі, бұл бұрын оқшауланған жағдайларда байқалған, сондықтан ерекше деп саналды. Мұндай жағдайда ерекше психо – физикалық жағдайларды ерте диагностикалау және мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқытуда жеке бағдарламалар арқылы оқытуға дайындалған мектепке дейінгі мекемелер негізінде балаларға жан-жақты кешенді көмек маңызды шарт болып табылады.
Л.С. Выготский зерттеулеріне сүйенсек, ерекше білімді қажет ететін баланың кешенді даму үдерісі жеке жұмыстардың нәтижесінде үлкен тәуекелдер мен жетістіктердің кепілі бола алатынын аңғарамыз. Себебі, топтық сабақтар мен өзге дидактикалық әдістер кезінде баланың жалпы даму жағдайындағы дағдылары дамыса, ал жеке сабақтар мен әдістер кезінде баланың толықтыру немесе алдын – алу мақсатын қамтитын үдерістер іске асады.
Жеке бағдарламалар арқылы оқыту мәселелері ХХ ғасырды қарастырыла бастады. Себебі, инклюзивті білім беру арқылы білім алушылардың жалпы мектептегі баланың бағдарламасын игере алмау салдарынан қиындықтар пайда бола бастады. Әдістемелік әдебиетті жасақтау негізінде аталмыш бағдарламалар жүйесі жасақталды.
Жеке түзете – дамыту бағдарламасы- бұл қалалық психологиялық-медициналық-педагогикалық консультация (ПМПК) ұсыныстарын, баланың жеке басының ерекшеліктерін диагностикалауды және білім беру мекемесі мамандарының қорытындыларын, сондай-ақ баланың білім беру және тәрбие саласындағы қажеттіліктерін барынша толық іске асыру мақсатында ата-аналардың үміттерін ескере отырып, білім беру бағдарламасын дамытудың нысандары мен әдістерінің ерекшеліктерін анықтайтын құжат. Жеке кешенді білім беру бағдарламасы-бұл балаларға психологиялық, медициналық және педагогикалық қолдау көрсететін білім беру мекемесінің мамандары қызметінің нәтижесі. Осы нормативтік актінің негізінде баланың білім беру қызметтерін алу нысаны мен шарттары анықталады.
Әлеуметтік-педагогикалық қолдауды да жеке бағдарлама құрылымына енгізуді айқын интеллектуалды бұзылулары, ауыр моторлық патологиясы, күрделі даму бұзылулары бар балалар қажет етеді. Ресей Федерациясының арнайы білім беру туралы Заңында баланың физикалық ауытқулары оның оқу мүмкіндіктеріне байланысты анықталады.
Мүмкіндігі шектеулі баланың жеке басын диагностикалау нәтижелері бойынша мамандар белгілі бір бұзушылықтарды түзету үшін жеке жоспар жасайды. Бұл ұсыныстар педагогтар мен ата-аналарды түзету, диагностикалық, профилактикалық және оңалту жұмыстарын жүргізу бойынша жеке кешенді білім беру бағдарламасына біріктіріледі. Мұндай бағдарламаның мақсаты – ерекше білімді қажет ететін баланы білім беру мекемесінің жағдайына бейімдеуге, оның білім мен тәрбие қажеттіліктерін сәтті жүзеге асыруға, отбасын консультациялық әлеуметтік-педагогикалық қолдауға көмек көрсету.
Жеке білім беру бағдарламасын жобалаудың негізі оның жеке мүмкіндіктерін дамыту мақсатында ерекше білімді қажет ететін баланы оқытуға жағдай жасау болып табылады, өйткені жеке бағдарлама әр балаға жеке көзқарас пен жеке құзіреттіліктің дамуын қамтамасыз ететін бағдарламалық мазмұнды толық игеру үшін арнайы білім беру құралдарын білдіреді.
Жеке білім беру бағдарламасының мазмұны бірнеше өзара байланысты бөлімдерден тұратын біртұтас жүйені білдіреді, олардың әрқайсысы өзінің семантикалық жүктемесін көтереді. Бұл бөлімдер мүмкіндігі шектеулі балаға әртүрлі бағыттар бойынша психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Бөлімдердің мазмұны негізгі материалды шоғырландыратын негізгі білім беру объектілері төңірегінде топтастырылған.
Кешенді білім беру барысында ерекше білімді қажет ететін баланың қажеттіліктері мен психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссияның қорытындыларына сәйкес білім мен тәрбие беру үшін арнайы жағдайлар жасалуы мүмкін. Ерекше білімді қажет ететін балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жеке тұлғаның оқу кестесін, оқу жүктемесін, оның білім беру бағдарламаларын игеру мерзімдерін, оны сертификаттауды қоса, жеке оқу жоспарлары жасалады.
Инклюзивті (француз инклюзиві – соның ішінде, латын тілінен кіреді – қорытындылаймын, қосамын) немесе инклюзивті білім беру дегеніміз — жалпы білім беретін (жаппай) мектептерде ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту процесін сипаттайтын термин.
Инклюзивті білім беру дегеніміз – барлық балалар физикалық, ақыл-ой, интеллектуалды және басқа ерекшеліктеріне қарамастан, жалпы білім беру жүйесіне кіретін оқыту мен тәрбиелеу процесі. Олар өздерінің білім беру қажеттіліктерін ескере отырып, мүгедек емес құрдастарымен бірге тұрғылықты жеріндегі негізгі мектептерде оқиды. Сонымен қатар, оларға арнайы қолдау көрсетіледі. Инклюзивті білім балаларға қатысты кез-келген кемсітуді болдырмайтын идеологияға негізделген – барлық адамдарға тең қатынас қамтамасыз етіледі, бірақ ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар үшін ерекше жағдайлар жасалады.
Инклюзивті білім беру моделі келесі әлеуметтік тәсілге негізделген – ерекше білімді қажет ететін балаларды емес, қоғамды және оның ерекше балаларға деген қатынасын өзгерту керек. Инклюзия ерекше білімді қажет ететін балалар үшін ғана емес, дені сау балалар үшін де дамыған, ізгілікті және тиімді жүйе ретінде танылады. Ол мектеп жүйесінің критерийлеріне қаншалықты сәйкес келетіндігіне қарамастан, барлығына білім алуға құқық береді. Олардың әрқайсысының даралығын құрметтеу және қабылдау арқылы тұлғаның қалыптасуы жүзеге асады. Бұл кезде балалар ұжымда, бір-бірімен қарым-қатынас жасауды, қарым-қатынас орнатуды, мұғаліммен бірге оқу мәселелерін шығармашылықпен шешуді үйренеді.
Инклюзивті білім берудің принциптері
Инклюзивті білім беру мүмкіндігі шектеулі оқушыларды сыныптағы басқа балалар сияқты қабылдауды, соның ішінде оларды сол іс-шараларға қатысуды, ұжымдық қатысу стратегиясын – ойындар, бірлескен жобалар, зертханалық, далалық зерттеулерді қолдана отырып, оқытудың ұжымдық формаларында және проблемалық мәселелерді шешуде; және т.б.
Инклюзивті білім беру барлық балалардың жеке мүмкіндіктерін кеңейтеді, адамгершілікті, толеранттылықты және құрдастарына көмектесуге дайын болуды дамытуға көмектеседі.
