Ерекше қажеттіліктері бар адамдардан қорқу көбінесе олар туралы ақпараттың жетіспеушілігінен туындайды, өйткені олар ұзақ уақыт бойы қоғамнан оқшауланған – олардың көпшілігі бар, бірақ біз оларды айналамызда көруге дағдыланған емеспіз. Сондықтан көптеген адамдар олармен қалай байланысу керектігін білмейді. Бірдеңені дұрыс істемеу немесе ренжітуден қорқып, кейбіреулер жай ғана шетке шығып, байланыс жасамауды жөн көреді. Бақытымызға орай, бүгінде ерекше қажеттіліктері бар адамдарға көмектесуге және олардың құқықтарын қорғауға бағытталған ұйымдар бар, әртүрлі ресурстар мен мамандар өз білімдерімен бөлісуге және ерекше адамдармен қалай байланысуға болатынын ұсынуға дайын.
Дамуында кемістігі бар адамдарды күнделікті өмірде кездестірмей түсіну мүмкін емес. Бірақ олар тек отбасында тұруды, достасуды, қоғамдық көлікті пайдалануды, кафелер мен мейрамханаларға баруды және білім алуды қалайды және оған құқығы бар. Сондықтан қол жетімді кедергісіз ортаны құруға үлес қосу өте маңызды. Кедергілерге келетін болсақ, бұл мүгедектердің өз бетінше жүріп-тұруына арналған инфрақұрылымды (пандустар, тротуарлар мен өткелдердегі арнайы белгілер, метродағы лифттер, автобустар және т.б.) ғана емес, сонымен қатар айналадағылармен қарым-қатынас.
Біз сөйлеу арқылы сөйлесуге дағдыланғанбыз және бұл қарым-қатынас әдісі кез келген адамға қол жетімді емес деп ойламаймыз. Сонымен, сөйлей алмайтын, бірақ ым-ишара немесе арнайы байланыс құралдары арқылы сөйлесетін мүмкіндігі шектеулі жандар бар. Бұған құрметпен қарау керек, өйткені олардың қарым-қатынасқа деген қажеттілігі бізден кем емес.
Инклюзивті қоғам – бұл оның барлық мүшелерінің әртүрлі екендігін және олардың кейбіреулерінің ерекше қажеттіліктері немесе дамуында ауытқулары бар екенін құрметтейтін және бағалайтын қоғам.
Қазіргі қоғам мүмкіндігі шектеулі адамдарға деген көзқарасын өзгертуі, инклюзивтік мәдениетті дамыту керек, этикалық тұрғыдан үйлесімді және сауатты терминологияны енгізу керек. Бұл осы бағытта арнайы тәрбие жұмысын ғана емес, жалпы қоғамдағы қарым-қатынас мәдениетін өзгертуді де талап етеді. Ең маңызды аспектілердің бірі – біз белгілі бір жағдайда қолданатын тіл мен сөздер. Дұрыс өрнектер адамның жағымды бейнесін қалыптастыруға, оған құрмет көрсетуге және байланыс орнатуға көмектеседі. Мүмкіндігі шектеулі адамдар қандай да бір ерекше емдеуді қажет етеді деп ойлаудың қажеті жоқ!
«Мүгедек» сөзі әртүрлі сезімдерді тудырады, бірақ, жалпы алғанда, сауалнама жүргізілген мүгедектердің көпшілігі оны қолайлы деп санайды, өйткені бұл ресми сөз, ең жиі қолданылатын және біршама абстрактілі болды.
НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ: мүмкіндігі шектеулі адамдарға қалай дұрыс жүгіну керектігін өз бетіңізше сұраудан тартынбаңыз.
Әдептілік тек сөйлеу ғана емес, сонымен қатар, әрекетіңіз. Белгілі бір сипаттамалары бар адаммен қалай әрекет ету керектігін білмесеңіз, сіз өзіңізді де, әңгімелесушіңізді де ұятқа қалдыра аласыз.
Ерекше қажеттілігі бар адаммен сөйлесу этикетінің 10 ережесі:
1. Мүгедектігі бар адаммен сөйлескенде, сөйлесу кезінде айтқыңыз келген нәрсені оның жанындағы адамға, я болмаса көмекшісіне емес, бірден өзіне айтқаныңыз жөн.
2. Сөйлеуі қиынға соғатын адаммен сөйлескенде оны мұқият тыңдаңыз. Шыдамды болыңыз, оның өзі сөйлемді аяқтағанша күтіңіз. Ол үшін түзетпеңіз және келіспеңіз. Егер сіз сұхбаттасушыны түсінбесеңіз, қайта сұраудан тартынбаңыз.
3. Нашар немесе мүлдем көрмейтін адаммен сөйлескенде, өзіңізді және сізбен бірге келген адамдарды атаңыз. Егер сізде топта жалпы әңгіме болса, онда өзіңізді атауды және қазіргі уақытта кімге жүгінетініңізді түсіндіруді ұмытпаңыз. Шетке шыққан кезде дауыстап ескертуді ұмытпаңыз (қысқа уақытқа кетсеңіз де).
4. Егер Сізден көмек сұралмаса, мүгедектігі бар адамға көмектесуге асықпаңыз. Егер сіз көмектескіңіз келсе, алдымен көмек қажет пе деп сұраңыз. Қажет болса, не және қалай істеу керектігін сұраңыз, содан кейін әрекет етіңіз. Егер сіз түсінбесеңіз, тартынбаңыз-қайта сұраңыз. Мысалы: егер соқыр адамды алып жүру керек болса, оны ұстамаңыз және оның қолынан сүйремеңіз, бірақ оған бейтаныс жерде жүруге қалай көмектесе алатыныңызды сұраңыз. Зағип адамның өзі сізге мұны қалай жасау керектігін түсіндіреді (біреу қолын еріп жүрушінің иығына қоюға рұқсат сұрайды, біреу еріп жүрушіні шынтағының астына алғысы келеді, біреу шынтағының астына алуды сұрайды, біреу жеткілікті ауызша кеңестер және т. б.).
5. Мүгедектігі бар адаммен кездескенде қол беріп амандасқан жөн. Тіпті қолын қозғалту қиын немесе протезді қолданатын адаммен де. Оң қолына ыңғайсыздық тудырса, сол қолымен де болады.
6. Мүгедектер арбасы, балдақ сынды заттарға қол тигізбеңіз! Біреудің мүгедектер арбасына сүйену немесе қолын іліп қою, оның иесіне сүйенуден аулақ болыңыз.
7. Мүгедектер арбасындағы адаммен немесе бойы қысқа адаммен сөйлескенде, сіздің және оның көздері бір деңгейде болатындай етіп отырыңыз. Солай сөйлесу оңай болады, және әңгімелесушіңіз басын жиі көтеруге мәжбүр болмайды.
8. Егер сіз кездейсоқ көре алмайтын адамға»кездескенше» немесе құлағы есітмейтін адамға “сіз бұл туралы естідіңіз бе?» деп айтып қалсаңыз, онда тұрған ештеңе жоқ. Себебі, ол кісілер де әдетке айналған сөздерді жиі қолданады. Өйткені олар да естиді және көреді, бірақ басқаша. Зағип адамның қолына бірдеңе бере отырып, ешқандай жағдайда «оны сезіңіз» деп айтпаңыз, әдеттегідей «оған қараңыз»деп айтыңыз. Мүгедектер арбасындағы адамға «келіңіз, жүріңіз»деп айтпаңыз. «Келіңіз», «осында өтіңіз» деп айтыңыз.
9. Нашар еститін адамның назарын аудару үшін оны қолыңызбен немесе иығыңызбен шайқаңыз. Оның көзіне тіке қарап, анық сөйлеңіз, айқайламаңыз. Ерніңізді оқи алатын адамдармен сөйлескенде, жарық түсіп, сіз анық көрінетін етіп отырыңыз. Есіңізде болсын, нашар еститін адамдардың бәрі бірдей ерінді оқи алмайды.
10. Мүгедек балалар мен жасөспірімдерге атын атап, ересектерге аты-жөні бойынша, яғни мүгедектігі жоқ басқа адамдар сияқты (өзгелермен теңдей, бөліп қарамай) байланысыңыз.
МАҢЫЗДЫ: егер сіз бірдеңені түсінбесеңіз, өзіңізді қалай ұстау керектігін және қалай сөйлеу керектігін білмесеңіз – ұялмаңыз, бұл туралы мүмкіндігі шектеулі сұхбаттасыңыздан сұраңыз. Ол онымен сөйлесудегі ыңғайсыздықты байқағаннан немесе сізден өзіне жағымсыз, қорлайтын сөзді естігеннен жақсы болады.
Л.Тұрсынжан
