Адам қайғылы жағдайға кез келген жерде: үйде, көшеде, жолда, көлік апаттары кезінде немесе т.б. ұшырауы мүмкін. Көбінесе адамдар алғашқы медициналық көмек көрсету жөніндегі білімінің жоқтығынан жанындағы адамдарға, кейде тіпті туысы, танысы немесе досына көмек көрсете алмай жатады.
Алғашқы медициналық көмектің негізгі мақсаты – адам өмірін құтқару. Ең бастысы – алғашқы секундтарда дұрыс әрекет етуге үйрену, дәрігерлер келгенше апатқа ұшыраған адамның өмірін сақтап қалу. Келесі кеңестер өзіңізге, жолдасыңызға басқа да көмекті қажет ететін кез келген адамға алғашқы көмекті дұрыс көрсете алуға септігін тигізеді.
Жақын туысқандарға, таныс адамдар мен достарға әрі кейде тіпті жақында бола қалған адамдарға алғашқы көмек ету жөніндегі бастапқы мағлұматтардың жоқтығы жәбірленген адамның жағдайын нашарлатуы мүмкін.
Алғашқы медциналық жәрдемнің негізгі мақсаты- жәбірленген адамның өмірін құтқарып алу. Ең бастысы-жәбірленген адамның өмірін дәрігерлердің жеткенінше сақтау үшін дұрыс әрекет жасауды үйрену. Келесі ұсыныстар өзіңізге де басқаларға да алғашқы жәрдемді дұрыс көрсетуге көмектеседі.
Сәтсіз оқиғаны тудырған ахуалдан жәбірленген адамды алшақтаңыз; жәбірленушінің өмірге қәуіпті ықпал тудыратын ахуалдарын (шок, тұншығу, қансырау) жойыңыз; жарақаттардың дәрежелерін мен тасымалдаудың мүмкіндігін анықтап, медициналық жәрдемді көрсетуге ыңғайлы орынға апарыңыз; алғашқы медицналық жәрдемді көрсетіңіз.
Ең алдымен адамды қайғылы жағдай болған жерден алып шығыңыз, оның өміріне қауіпті жағдайды (талып қалу, бастырылып немесе қысылып қалу, қан тоқтамау) жойыңыз; жарақатының қандай дәрежеде екенін, көлікпен немесе жаяу тасымалдауға келетін-келмейтінін көріңіз; қауіпсіз, медициналық көмек көрсетуге қолайлы жерге апарыңыз; алғашқы медициналық көмек көрсетіңіз.
Көз қарашығының жарық сезгіштігін анықтау тәртібі. Бас бармақпен үстіңгі қабақты көтеріп, қарашыққа қараңыз. Егер қарашық жарық түскеннен кейін де үлкен күйінде қалса, онда ол жарықты сезбейді деген сөз. Қараңғы кездерде қарашықтың жарық сезгіштігін электр қолшамының көмегімен байқауға болады.
Көздің қарашығының жарықтан пайда болған реакциясын анықтау ережелері
Бас пармағыңызбен үстінгі қабағын көтеріп, көздің қарашығына қараңыз. Егер көз қарашығы жарыққа түскеннен кейін кең болып қала берсе, оның жарыққа еш реакциясы жок екендігі туралы қорытуға болады. Тәуліктің қараңғы уақытында көз қарашықтарының жарыққа түскен реакциясының электрлік шам жарығымен қарап анықтауға болады.
Ұйқы күретамырының ырғағын анықтау ережесі
Жәбірленушінің мойынында төрт саусақты орналастырыңыз. Ізеу бұлшықет пен көмей шеміршегінің арасындағы орналасқан саусақтарыңызды абайлап, жүрек ырғағын сезіп, түпкірлей ітеріп басыңыз.
Сыртқы қансырау
Сыртқы (капиллярлық немесе күре тамырының) аяқ немесе қолдың қансырауында стерилді таңғышты қатты салып, оны бинтпен қатты қысып, танып тастаңыз (қысып байланған таңғыш) не болмаса мақта-дәкелі анжыны алып жарақаттың үстіне жабысқақ пластырь арқылы жақсылап тартыңыз. Таңғыш мақта мен дәкенің бірнеше қабатынан түзілу қажет. Таңғыш аяқ қолды тым қатты қыспасын деп байқаңыз (таңғыштың астындағы терінің көгеруіне дейін). Қысып байланған таңғыш кішкентай күре тамырларынан шығатын қансырауларды тоқтатуы мүмкін.
Артериялық қансырау
Артериялық қансырауда күре тамырыңыздың саусағыңызбен жымқыруды, қан тоқтататын таңғышты салып немесе аяқ-қолдың күшейтілген бүгілуді жасаңыз. Күре тамрдың қысуы қансырауды 10-15 мнутқа тоқтатуға көмектеседі, одан кейін қол шаршаған соң қысылуы басылады. Күре тамырды басқанынан кейін қанды тоқтататын таңғышты бірден пайдаланыңыз. Таңғышты ашық денеге салуға бомайды. Тері тегіс (бүкпесіз) болу керек, аяқ немесе қолдың аумағын сүлгімен (дәкемен) байлап тастаңыз. Таңғыштың (таңғыштың айналымдарының) беталыстарын астынан үстіне қарай жіберіп салыңыз, айналымдарды бір бірлерімен ауыстырмау қажет. Алғашқы екі айналымдар қатты қысылып салынады, келесі айналымдар қысымсыз салынады. Егер қансырау тоқтамай қала берсе, таңғышты шешіп жіберіп, бірінші салған жерінен сал шегініп, қайтадан салып тастаңыз. Қол не аяққа келетін қысым қансырауды тоқтату үшін жеткілікті болу қажет, бірақ аяқ – қолдың толық қансыздырмауын қоздырмау қажет. Таңғышты салғаннан кейін оған құтқарушының аты-жөні, лауазымы мен таңғышты салынған уақыты әрі күнін ескертіп, қысқаша хаттаманы жазыңыз да оны жақсылап таңғышқа жапсырыңыз. Таңғыш 1,5-2 сағаттан артық уақытқа салынбау қажет, ал суық мезгілінде – 0,5-1 сағатқа ғана. Таңғышты мерзімді 30-60 минуттардан кейін бірнеше ғана мнуттарға әлсіртіп, жіберу қажет (сол уақытқа таңғштың үстіндегі қан тамырды пармағнызбен қысу қажет), таңғыштан атызды (жеңіл) уқалау керек.Таңғышты салып отырудың жалпы уақыты екі сағаттан артпау қажет.
Өнеркәсіптік таңғыштың болмаған кезде, оны тосыннан салынғанмен аустыруға болады- резеңкеден жасалған трубкамен, галстук, белдік, белбеу, орамалмен, бинтпен немесе тағы да басқа кез келген заттарымен; сымды пайдаланбаңыз.
Өкпенің жасанды «ауызан ауызға» ауаны алмастыру техникасын пайдалану: жәбірленушінің төменгі жағында орналасқан саусақтар оның ауызын мен ерінді ашатын мүмкіндігін қалдырып, оң қолыңызбен иекті ұстап алыңыз; сол қолыңызбен мұрнын қысып жауып тастаңыз; жәбірленушінің басын шалқайтып тастап, оны тыныс алудың өткізіп болғанынша ұстап тұрыңыз; жәбірленушінің ауызына тығыз жабысып, оның ішіне аузыңызбен максималды ауаны жіберіңіз. Ауа жіберудің жиілігі мнутына 18-20 рет. Екінші «дем алудың» тиімсіздігінен жүректің тікелей емес уқалауына өту қажет.
Ұйқы артериясындағы тамыр соғысын байқау тәртібі. Төрт саусағыңызды жарақаттанған адамның мойнына қойыңыз. Саусақтарыңызды кеңірдек пен мойын бұлшық етінің ортасына қойып, тамыр соғысын байқау үшін аздап батырыңқыраңыз.
Қолдан немесе аяқтан қан ағатын (капилярлық немесе тамырлық) болса, зақымданған жерді таза дәкемен қаттырақ байлаңыз (бастырып байлау) немесе лейкопластырьдың көмегімен мақта-дәкеден бірнеше қабат етіп жасалған тампон қойыңыз. Алайда жарақатты өте қатты байлап тастауға да болмайды (қан жүрмей, мүше көгеріп қалуы да мүмкін). Бастырып байлау кішірек артериялардың қанауын тоқтатады.
Артериялық қанау кезінде артерияны қолмен басып тұрады, қан тоқтатушы жгут көмегімен немесе қолды не аяқты бүгу арқылы тоқтатады. Артерияны қолмен немесе жұдырықпен басқан кезде қан бірден шамамен 10-15 минутқа тоқтап қалады, содан соң қол шаршап, қысым әлсірей бастайды. Сондықтан артериядағы қан тоқтай салысымен қан тоқтатушы жгутты пайдаланыңыз. Жгутты жалаңаш денеге байлауға болмайды. Адам терісі қатпарланбай, тегіс болуы керек, жгут байланатын жерді орамалмен немесе дәкемен ораңыз. Жгутты аяқ немесе қолдың астынан алып, үстіне қарай байлаңыз, алғашқы екі байламды қатты етіп, үшіншісін тартпай сәл ғана байлаңыз. Егер қан тоқтамаса, жгутты алып, қайтадан одан да жоғарырақ жерден байлаңыз. Байлауыңыздың қаттылығы қанды тоқтатуға болатындай, бірақ мүлдем қан жүргізбей тастамайтындай болуы керек. Жгутты байлап болған соң жгут салынған уақыт, құтқарушының аты-жөні, лауазымы жазылған қағаз қыстырып қоюды ұмытпаңыз. Жгут әдетте 1,5 — 2 сағатқа ғана, ал суық күндері 0,5 — 1 сағатқа қойылады. Ал әрбір 30 — 60 минут сайын жгутты босатып отыру керек, яғни бірнеше минутқа босатып, сол кезде жгуттың жоғарғы жағынан саусақпен басып отыру керек, жгут тұрған жердегі ізге ақырын ғана массаж жасау керек. Жгутты 2 сағаттан артық ұстауға болмайды.
Фабрикалық жгут болмаған жағдайда оны қолда бар нәрсемен (резина түтік, галстук, белдік, белбеу, орамал, бинт және т.б.) алмастыруға болады, тек сым темірді қолданбаңыз.
Жүректің тікелей емес уқалауы
Жасанды дем алуды жасарту алдынында үстінгі дем алатын жолдарының өтілуін басын артына қарай шалқайтып тастап, қамтамасыз ету қажет. Иықтардың астына білікшені (киімдерден жасалған шинелді) салыңыз; басқа бөтен заттардан(тістердің сынықтары, тіс протезі), ұйысқан қаннан, өнезден матамен оралған саусақпен тазалаңыз; бас пармақты жәбірленушінің иекке немесе іш қарынға қарай қаратылып семсер тәрізді өсіктен жоғары алақаныңызды қойыңыз; ауырлық ортасын кеудеге орналастырып, тік қолдарыңызбен жүрекке тікелей емес уқалауды жасаңыз; 3-4 см дейін төс қуысын минутына 80-100 реттен сирек емес басыңыз да майыстырыңыз; келесі әр басылымды тек төс қаусының бұрыңғы қалпына келуінен кейін ғана бастау керек. Төс қауысына жасалатын басылымдар мен дем алулардың ұтымды ара қатынасы реанимация қатысушыларының көлеміне қарамастан 30х2 есебімен болу керек.
«Ауыздан ауызға» тәсілімен өкпеге жасанды түрде ауа жіберу:
1) Оң қолыңызбен аурудың иегінен, саусақтарыңыз оның жағын ашатындай астыңғы ернін төмен тартып ұстаңыз;
2) Сол қолыңызбен мұрнын қысып, аурудың басын артқа қарай шалқайта ұстаңыз және осы қалыпта дем жібергенше ұстаңыз;
3) Еріндеріңізді аурудың ерніне қатты басып, оның ішіне қарай қатты дем шығарып, үрлеңіз. Үрлеу жиілігі минутына 18-20 рет.
Екінші рет үрлегеніңіз нәтижесіз болса, бірден жүректің тұсына массаж жасауға кірісу керек.
Жүрек тұсына массаж жасау. Жасанды демалдырудың алдында басты артқа шалқайту арқылы жоғарғы тыныс жолдарының өткізгіштігін қамтамасыз ету керек.
Иықтың астына орама қою (киімдерден оралған);
Саусақты матамен орап алып, аурудың аузын ұйыған қан, сілекей және басқа да заттардан (сынған тіс, тіс протездері) тазартыңыз. Алақаныңызды бас бармағыңыз аурудың иегіне немесе ішіне қарап тұратындай етіп орналастырыңыз;
Салмағыңыз кеудеге түсетіндей етіп орналасыңыз да қолыңызды тік ұстап, жүрек тұсына массаж жасауды бастаңыз; аурудың кеудесін 3-4 см-ге дейін салмағыңызбен басып, көтеріңіз, минутына 80–100 рет жиілікте жасай беріңіз;
Әрбір келесі басуды тек кеуде қуысы орнына келген соң ғана жүзеге асыру қажет.
Жан сақтауға қатысушы адамдар қанша болса да, кеуде қуысын басу мен үрлеудің ең тиімді қатынасы 30х2 болуы тиіс.
Пайдалы сілтемелер:
1) www.emer.kz/survival/methods/index.php/ — төтенше жағдайлар кезінде аман қалу әрекеттері бойынша әдістемелер мен нұсқаулықтар;
2) www.1st-aid.ru — «Правила оказания первой медицинской помощи» мақаласы.
Интернет арқылы іздеу. Сіз интернет арқылы бұл тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «алғашқы медициналық көмек», «алғашқы медициналық көмек көрсету» және т.б. кілт сөзді сөздерді теру керек.
Улы газбен уланғанда не істеу керек?
Улы газ – иісі жоқ уландырғыш газ, оны көру немесе иісі арқылы тану мүмкін емес және одан адам бірнеше минут ішінде-ақ өліп кетуі мүмкін.
Улы газ кез келген отынды, мысалы, газ, мұнай, керосин, ағаш отын немесе көмірді жаққанда шығады. Әдетте, от жағатын құрал (мысалы, пеш) дұрыс жұмыс істеп және пайдаланылып тұрса, қауіпті емес.
Улы газ дем арқылы ішке кеткенде:
қанның оттегін тасымалдау қабілетін төмендетеді;
миға орны толмас зақым келтіруі мүмкін;
жүрек ауруы бар адамдардың кеуде тұсы ауыруы немесе жүрек қысылуы мүмкін.
Улану белгілері:
бұлшық еттердің әлсіреуі;
бас айналу;
құлақ шуылы;
жүрек айну;
құсу;
ұйқы келу; кейде, керісінше, аз уақытқа белсенділіктің артуы; соңынан, жүру тепе-теңдігінің жоғалуы, теңселу;
сандырақтау;
елес қуу (галлюцинация);
есінен тану;
талу;
кома және тыныс алу орталығының семуінен болған өлім. Тыныс алу тоқтағаннан кейін де жүрек біраз уақыт соғып тұруы мүмкін. Кейде адамдардың осындай уланудан кейін 2-3 аптадан соң ғана қайтыс болғаны туралы жағдайлар да болған.
Улы газбен уланғанда улы газдың келуін тоқтатыңыз; жапа шегушіні таза ауаға шығарыңыз; жатқызыңыз, тыныштандырыңыз да таза ауамен дем алдырыңыз (газетпен желпіңіз, желдеткіш немесе кондиционер қосыңыз);
Егер зардап шегуші есінен танған болса, жүрегіне жабық массаж жасаңыз және жедел жәрдем келгенше немесе есін жиғанша жасанды демалдырыңыз.
Есіңізде болсын, зардап шегушіні қауіпті аймақтан шығару кезінде, алдымен өзіңіздің қауіпсіздігіңізді, өзіңіз уланып қалмауды ойлаңыз. Ол үшін тез қимылдау керек және қол орамал немесе дәкемен мұрынды байлап алу керек.
Ең көп тараған көздері — бұл газ және май пештері, ағаш пеші, газ құралдары, бассейндердегі жылыту құралдары және қозғалтқыштар, жанып біткен газ шығарушы құбыр. Пештегі жарықтар, мұржалардың толып қалуы, бітеліп қалған құбырлар – бұлар улы газдың тұрғын үйлерге, бөлмелерге тарауына әкеліп соғады. Пешке таза ауаның жеткіліксіздігінен де үй ішіне улы газ жиналып қалуы мүмкін. Үйдегі бөлмелердің тар болуынан ауа алмасуы нашар болады да, улы газбен улану қаупі күшейе түседі.
Улы газбен улануды болдырмау үшін:
ешқашан, тіпті, есіктері ашық болса да, қозғалтқышы қосулы машинаны гаражда қалдырмаңыз;
генераторды ешқашан үйде, гаражда, жертөледе (подвал) қоспаңыз. Ашық құрған терезе, есік немесе желдеткіш үйдегі улы газды ШЫҒАРА АЛМАЙДЫ.
генераторды далада қосқан күнде де оның ашық терезе мен есіктің қасында тұрмағанына көз жеткізіңіз;
ағаш көмірді үйде, палаткада, машинада немесе гаражда ешқашан жақпаңыз;
ешқашан білмей, дағдыланбай және құралсыз от жаққыш құралдарды орнатпаңыз және қолданбаңыз;
ешқашан газ плитасын, пісіру шкафын немесе кептіру құралын бөлмені жылыту мақсатында қолданбаңыз;
ешқашан пісіру шкафының түбіне фольганы қоймаңыз, себебі ол газдың қалыпты жануына кедергі келтіреді;
ешқашан желдетілмейтін газ құрылғысын жабық бөлмеде немесе жатын бөлмеде пайдаланбаңыз.
Пайдалы сілтемелер:
1) www.emer.kz/survival/methods/index.php — төтенше жағдайлар кезінде аман қалу әрекеттері бойынша әдістемелер мен нұсқаулықтар;
2) www.polismed.ru/f-a-gaz-intoxic-post001.html/ — «Первая помощь при отравлении угарным или бытовым газом» мақаласы.
Интернет арқылы іздеу. Сіз интернет арқылы бұл тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «газбен улану», «газбен уланбау үшін не істеу керек» және т.б. кілтті сөздерді теру керек.
Жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік ережелері
Жер сілкінісі кенеттен пайда болады және қас-қағым сәтте өтеді. Жер сілкінісі — бұл жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыспен жарылыс нәтижесінде пайда болған және елеулі ауытқу түрінде үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер асты қозғалысы. Жер қыртысының траекториялық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып келеді. Жер сілкінісінің барысында үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар тоғандар мен басқа да ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесіне зиян келіп, байланыс бұзылыды. Тау жыныстарынан тау құлайды, адамдарды үрей билейді.
Жер сілкінісінің жойқын күшінің әсерінен болатын апаттар көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қаупі бар. Бұл аумақта 6 млн. халық тұрады. 27 қала, 400 ден астам елді мекен бар. Еліміздің қырық процентке жуық өндірістік потенциалы осы аумаққа шоғырланған.
Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмо қауіпті аймақта тұр. Онда өнеркәсіптің негізгі қорының отыз проценті шоғырланып, тұрғын үй қорының отыз бестен аса проценті орналасқан. Республика халқының қырық проценті тұрады. Жер сілкінісі қауіпті аумақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өндірісті өнеркәсіп орындары, жасанды су қоймалары, жарылыс қаупі бар және улы материалдар қоймасы орналасқан. Тұрғын үй алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген обьектілердің кейбіреуінің бұзылуы оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келуі мүмкін.
Жер сілкінісі кезіндегі міндеттер
Жер сілкінген сәтте сіздің ой-әрекетіңіз бен іс-қимылыңызға 5-10 секунд қана уақытыңыз бар. Осы сәтте үрейге еркіндік беріп, абдырып-сасып қателессеңіз, арты бақытсыздыққа әкелуі ықтимал. Өзіңізді де, өзгелерді де үрейлендірмеңіз.
Үйдің ішінде:
Сілкініс кезінде далаға жүгіріп шығуда немесе жер сілкінісінің яғни үйдің ішінде кетуді пәтердің қай қабатта орналасуына байланысты шешуге тиіссіз. Егер сіз көп қабатты үйдің бірінші немесе екінші қабатында тұратын болсаңыз, далаға шығуға мүмкіндігіңіз бар. Далаға қашып шыққаннан кейін үйден аулақ тұрған жөн. Үшінші және одан жоғары қабаттардан қашып шығу қауіпті екенін естен шығармаңыз.
Сілкініс кезінде қауіпті және қауіпсіз жерлерді анық білген жөн.
Қауіпсіз жерлер:
Үйде (ғимараттың ішінде)
1)Босаға есік жақтауы
2)Ішкі бұрыш
3)Мықты қабырға
4)Бел ағаш
5)Ванна, тоңазытқыш
6)Парта,стол,кереует
Далада:
1)Ашық алаң
2)Биік ғимараттардан аулақ болу
3)Биік ағаштардан аулақ болу
Қауіпті жерлер:
1)Терезе жақтағы бұрыш
1)Биік ғимараттар
2)Биік ағаштар
3)Баспалдақ
4)Лифт
5)Жиһаздар
6)Шам жағу қауіпті
7) Соңғы қатардағы шеткі бөлмелер
Далада:
1)Биік ғимараттар
2)Биік ағаштар
3)Электр жүйелері
4)Жер асты өткелі
Сілкініс басталысымен үй ішіндегі қауіпсіз деген орындарға тез жетуге тырысыңыз. Ішкі қабырғаның қауіпсіз тұсында үйдің ішкі бұрышында, есік жақтауларының ортасында, тіреуіш ашалардың жанына тұрасыз (шкаф іші кереует). Терезелер мен ауыр жиһаздардан алыс тұрыңыз.
— лифтті пайдаланбаңыз.
— есіктен далаға шыққан уақытта жанталасып, бір- біріңізге кедергі жасамауға тырысыңыздар.
— үйлерден электр бағаналардан аулақ тұрыңыз, электр сымына жақындамаңыз.
— сілкініс кезінде үйге кірмеңіз.
Автомобиль ішінде:
— сілкініс басталған сәтте жүріп келе жатқан автомобильді ашық жерге тоқтатқан дұрыс.
— жолаушылар асып-саспай байыпты түрде транспорт ішінде отырып, жер сілкінісінің басылуын күткен жөн.
Келешекте болуы ықтимал күшті сілкіністердің құпияларымен жеке таныс болған жөн. Жер асты дүмпуінің болу себептерін, анық қай жерде болып, қалай таралатындығының қандай қосымша әрекеттерінің өзі де көптеген мәліметтер оқып -білу қажет. Екіншіден, тұрған халықтың апаттан сақтану дайындығы дәрежесі жоғары болуы тиіс. Тек осы шарттар орындалған жағдайда ғана зілзала апаттар адам өмірі мен халық байлығына айтарлықтай шығын келтірмейді.
