Қар көшкіні – бұл 20-30 м/с жылдамдықпен түсетін немесе қозғалатын қардың массасы. Қар көшкінің түсуі ең үлкен қирауды тудыратын ауа алдындағы толқындардан пайда болуымен бірге жүреді.
Қар көшкінінің түсу себептері: ұзақ уақыт бойы қардың түсуінен, қардың қарқынды еруінен, жарылыстармен таулы беткейлердегі жер сілкінісінен және ауа райының күрт өзгеруінен туындайтын басқа да әрекеттер. Қар көшкіні ғимараттардың, инженерлік құрылыстардың бұзылуына, жолдар мен тау соқпақтарының тығыздалған қармен жабылуына әкелуі мүмкін. Көшкінінен көбінде таулы аудандардың тұрғындары, туристер, альпинистер, геологиялық барлаушылар, шекарашылар және басқа да жарақат алған тұрғындар қардың астында қалулары мүмкін.
Егер көшкін адамның жанынан жүріп кетсе және одан қашып үлгеру мүмкін болмаса, онда мұз шапқыштың, альпенштоктың, шаңғы таяқшаларының көмегімен, оларды қарға қадап, белгілі бір жерге жақсылап орнығып алу керек. Өздеріңізден қарды ары қарай өткізіп тастау үшін, денеңізді қардың жүру жолының бойымен орналастырыңыздар
— Егер көшкін адамнан алыс жерде жүріп кетіп, сізге жетуге бірнеше секунд қалса, онда дереу қауіпті аймақтан қашып, жасырынып қалу қажет.
— Егер көшкін алайда адамды ала кетсе, ең алдымен тыныс алу мүшелерін қардан сақтап қалу керек: алақандарыңызбен, бас киіммен, мойынорағышпен, қолғаппен мұрныңызды және аузыңызды жауып, денеңізді қар тасқынының бойымен орналастыруға, сол қардың бетінде қалуға тырысып көріңіз. Көшкін тоқтаған соң, қар қатпай тұрып, тез арада қар тұтқынынан шығып кетуге ұмтылу керек. Егер олай жаса алмасаңыз, еркін дем алу үшін бетіңіздің айналасындай және көкірек қуысындай орынды қардан тазалап алыңыздар.
— Көшкін кезінде адамдардың өмірі мен денсаулығы көптеген факторлармен байланысты, солардың ішінде аса маңыздысы жедел түрде іздеу-құтқару жұмыстары және зардап шеккендерге алғашқы жедел көмек көрсету қызметі болып саналады. Өйткені, қар астында қалған адам денесінің температурасы орташа есептегенде, сағатына 3 градусқа дейін төмендеп кетеді. Сол себептен, көшкіннен кейін алғашқы үш сағаттың ішінде көрсетілген көмек ең әсерлі болып есептелінеді. Одан кейінгі әр сағат зардап шеккендердің сәтті оралу мүмкіншіліктерін қатты әлсіретеді. Қар тұтқынында болған 3 сағаттан кейін 90%-ға жуық зардап шеккен адамдар тірі қалмайды.
— Көшкін адамды қайда апара жатқанын бақылап, көзден таса етпеңіздер. Сіздің дер кезінде жасаған іс-әрекетіңіз барлығын шеше алады! Егер адам жүріп бара жатқан қарда жоғалып кетсе, сонда да сол қар шоғырынан көздеріңізді алмай қарап тұра беріңіздер. Өйткені, адамның дәл сол жердің астында қалуы әбден ықтимал.
ЕГЕР СІЗ ҚАУІПТІ АЙМАҚТА БОЛСАҢЫЗ:
Қар көшкіні аймақтарында мінез-құлықтың негізгі ережелерін сақтаңыз: қар мен қолайсыз ауа райында тауға шықпаңыз;тауларда болған кезде ауа-райының өзгеруін қадағалаңыз; тауға шыққанда, сіздің жолыңызда немесе серуендеу аймағында қар көшкіні болуы мүмкін жерді біліңіз. Қар көшкіні болуы мүмкін жерлерден аулақ болыңыз. Олар көбінесе тік беткейлерден 30′ — ден асады, егер бұталар мен ағаштар болмаса, көлбеу 20′ — дан асады. 45′ — тен жоғары тік болған кезде, қар көшкіні әр қар жауған сайын ериді.
— ЕГЕР ҚАР КӨШКІНІ СІЗДІ БАСЫП ҚАЛСА:
Мұрын мен ауызды қолғаппен, шарфпен, жағамен жабыңыз; қар көшкінінде қозғалғанда, қолдың жүзу қимылымен қар көшкінінің бетінде қалуға тырысыңыз, жылдамдық төмен жиекке қарай жылжытыңыз. Қар көшкіні тоқтаған кезде, бет пен кеудеге жақын кеңістік құруға тырысыңыз, ол тыныс алуға көмектеседі. Егер мүмкін болса, жоғарғы жағына қарай жылжытыңыз (жоғарғы жағын сілекеймен анықтауға болады, бұл оның аузынан ағып кетуіне мүмкіндік береді). Қар көшкініне түскеннен кейін айқайламаңыз-қар дыбыстарды толығымен сіңіреді, ал айқайлар мен мағынасыз қозғалыстар сізді күш, оттегі мен жылудан айырады. Өзіңізді жоғалтпаңыз, ұйықтамаңыз, сізді іздейтінінің ұмытпаңыз (қар көшкінінің астынан адамдарды бесінші, тіпті он үшінші күні құтқарған жағдайлар бар).
— ҚАР КӨШКІНІНЕН КЕЙІН:
Егер сіз қар көшкіні аймағынан тыс болсаңыз, жақын маңдағы елді мекеннің әкімшілігіне болған оқиға туралы кез-келген жолмен хабарлаңыз және зардап шеккендерді іздеуге және құтқаруға кірісіңіз. Қардың астынан өз бетіңізше немесе құтқарушылардың көмегімен шыққаннан кейін денеңізді тексеріп, қажет болған жағдайда өзіңізге көмектесіңіз. Ең жақын елді мекенге жеткенде, оқиға туралы жергілікті әкімшілікке хабарлаңыз. Дені сау деп ойласаңыз да, медициналық орталыққа немесе дәрігерге барыңыз. Әрі қарай, дәрігердің немесе құтқару жасағы басшысының нұсқауы бойынша әрекет етіңіз.
Қар Және Мұз Көшкіні– тау шыңдары мен беткейлеріндегі қар және мұздықтардың қозғалуы, төмен қарай сырғуы. Қар көшкінінің құлау себебі беткейдің қарға аса толып кетуінен, беткейде жатқан қар алаңының температуралық қысылуынан және қар қайтадан кристалданғанда, қар кабатының ішінде қиыршық горизонттың пайда болуынан туады. Жекелеген қар көшкінінің көлемі 2 млн м3ге жетеді. Ұру күші 1 .м2ге 60— 100 тонна. Қар көшкіні құлағанда пайда болатын әуе толқыны қауіпті.
Қар көшкіні – бұл тау беткейінде жатқан қалын қардың тұрақтылығының бұзылуына байланысты қардың тезжылжуы.
Республика аумағында 800-ге жуық қар көшкінінің ошақтары бар, оның ішінде 369 ошақ 211-ден аса әртүрлі объектілерге, мемлекетаралық, республикалық, облыстық және жергілікті маңызы бар 350 шақырым автомобиль жолдарына және 2 мыңға жуық тұрғындарға тікелей қауіп төндіреді.
Қазақстандық Алтай, Іле, Жетісу, Талас Алатау және Қаратау жоталары аса көшкінге белсенді болып табалады.
Осылайша, Алматы облысында, Кіші және Үлкен Алматы өзендерінің бассейндерінде (Іле Алатау) қар көшкінінің 123 қалыптасу ошағы саналады. Шымбұлақ спорт кешенінің тау шаңғы күрежолы ауданында, сондай-ақ Медеу-Шымбұлақ жол учаскесінде көшкіндер жылжуы жиі болғандықтан, бұл объектіні қауіптілігі жоғары дәрежеге жатқызуға болады. Жағдайды ерте болжамдау мақсатында Медеу бөгетінің оң жағына қарай көшкін қауіптілігі үшін қашықтық мониторинг жүйесі енгізілді.
Жетісу Алатауда солтүстік және солтүстік-батыс жота беткейлерінде (Көксу, Текелі өзен бассейндерінде) жоғары қар көшкінің қаупіті 10 ошақ тіркелген 52 әртүрлі объектілерге және 146тұрғындарға қауіп төндіруде.
Алматы облысында79объектіге және 225 тұрғындарға қауіпті барлығы 133 көшкін жиналуы анықталды.
Шығыс Қазақстан облысында230 көшкін жиналуы саналады 92 әртүрлі объектілерге 1060 аса тұрғындарға қауіп төндіруде. Автожол бойындағы көшкін ошақтары аса қауіпті болып табылады. 262 шақырым автожол қар көшкінінің астында қалуы мүмкін. Зубовск кенті, Огневка, Каменный карьер кенттері, Серебрянск қаласының маңы, Өскемен қаласы, Риддер қаласы, Алтынсай ауылы және т.б.жеті елді мекен қауіпті қар көшкін аймағында орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысындаҰғам, Қаратау және Талас жоталары көшкін қауіпті болып табылады, онда 6 көшкін қауіпті учаскелер тіркелген.Олар 40 түрлі объектілерге және 360 тұрғындарға қауіп төндіреді.
Республиканың басқа өңірлерінде қар көшкіндері елден және коммуникациядан бірталай алыстау қашықтарда орналасқан шатқалдарда қалыптасады.
«Қазселденқорғау» ММ адамдардың өмірін және шарушылық объектілерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында көшкін жағдайын бақылау бойынша байқау және хабарландыру қызметтерін жоғары әзірлікке келтірді.
Алдын алу шараларын өткізуді ұйымдастыру үшін қар көшкінінің жылжу қаупі жөнінде ақпарат алу туралы «Қазгидромет» РМК қар көшкіні қызметтерімен өзара іс-қимыл жоспары нақтыланды.
Жарылғыш материалдарды жеткізу менқар көшкінін мәжбүрлі түсіруді жүзеге асыру үшін арнайы мамандарды (жарылғыш заттармен жұмыс жасайтын адамдар) жұмылдыруға «Алматы жарылыс өнеркәсіп» ЖШС және «Өскемен жарылыс өнеркәсіп» ЖШС шарт жасалды. Осы жұмыстарға Алматы қаласы, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының ТЖД, «РЖҚЖ» ММ, ШӨАЖҚЖ, «АМО» ММ қызметкерлерінің қатысуы, сондай-ақ көшкіндердің профилактикалық түсіруін өткізу орындарына халықтың баруын шектеу үшін бірлескен блок-посттарын қою қарастырылды. 2011 жылғы желтоқсанда Шығыс Қазақстан облысында автожол ауданында Өскемен – солтүстік таулы Үлбі – 2 рет, Өскемен – Самара – 2 рет, Өскемен – Зыряновск – 3 рет) 8 мәжбүрлі қар көшкінін түсіру және Алматы өңірінде (Іле Алатау) 1 профилактикалық түсіру жүзеге асырылды.
«Қазселденқорғау» ММ-нің 2011 жылғы 21 қыркүйектегі №78 бұйрығына сәйкес көшкін қаупі бар учаскелерде 68 ескерту және ақпараттық қалқандар орнатылды, оның ішінде Алматы облысында – 20, Шығыс Қазақстан облысында – 48 қойылды, 125 ескерту хаты берілді. «Абайлаңыз! Көшкін қаупі!», «Мұздағы жүріс-тұрыс қағидасы» тақырыптарына бұқарлық ақпарат құралдарында 9 баяндама жасады.
Мамандар қар жоталарында оқыс оқиғаларды болдырмау мақсатында тек арнайы жабдықталған орындарда (таулы шаңғы базаларында және курорттарда) ғана шаңғы тебуді ұсынады.
Туристік топтарға Шығыс Қазақстан, Алматы облыстары және Алматы қаласы Төтенше жағдайлар департаменттерінде, сондай-ақ «РЖҚЖ» ММ-нің арнайы құтқару бөлімшелерінде тіркелуді ұсынады, ҚР ТЖМ сайтындағы «аумақтық бөлімшелер» және «құтқару бөлімшелері» тарауларда мекенжай және байланыс телефондарымен танысуға болады. Топтарды тіркеу кезінде адамның саны, жүру бағыты, бақылау нүктесі және байланысқа шығуы бойынша ақпарат ұсыну қажет.
Көшкін қаупінің белгілері:
– қар қалыңдығы 20-30 см, қысқы қардың көп көлемде түсуі;
– қыс мезгілінде ұзақ уақыт күннің суықтығы немесе ауа-райының жылынуы;
– қар үстіне жауын-шашынның түсуі;
– қар қаңқасын жасаушы қатты жел және тау беткейлеріне қарды үрлеп тастауы;
– тау беткейлеріндегі қар қалыңдығының биіктігі 30-60см мөлшерден артық болуы;
– қар жамылғысының ұйтқуы және жатуы, тау жоталарында жарықшақтың пайда болуы.
Жел көшкіннің қалыптасуы кезіндегі негізгі әрекет етуші күш болып табылады.
Көшкін қаупі бар аудандарда болған кездегі қауіпсіздік шаралары.
1. Көшкін апаттарының статистикасы адамдардың қаза болуын сипаттайтын барлық үйінділер тікелей адамдардың өздерінен болғандығын көрсетеді. Қар қалың түскен жоталарға шықпай, тек тапталған жолдармен ғана жүрмеңіз.
2. Таулы жерлердегі жағдайларды ұдайы бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламасынан тыңдаңыз.
3. 2-3 күн қатарынан қар жауғанда тауға шықпаңыз.
4. Ірі беткейлердің қиылысынан алыстап, аяқ астынан қардың шуы естілсе тез арада қозғалысты тоқтатыңыз.
5. Көктем мезгілінде, әсіресе күннің екінші жартысында қар еріп беткейлерден тез сырғыған кезде аса сақ болыңыз.
6. Көшкін қаупі бар учаскеден өткенде айқайлауға, шулауға болмайды.
7. Көшкін қаупі бар учаскеден өткенде жалғыз, рюкзакты бір жақ бауымен көтеріп, абайлап өтіңіз.
8. Қалың қар жамылған беткейлерге жақын демалуға және лагерлік шатыр қойып тоқталмаңыз.
9. Қар көшкіні түскен кезде оның жолынан кетіп, рельеф, жартас астына тығылыңыз.
10.Тауға ешқашан жалғыз бармаңыз! Топпен бір уақытта қатерде қалмауға жағдай жасаңыз!
Көшкін қаупі бар учаскелер бойынша қауіпсіздік шаралары:
1. Көшкін қаупі бар беткейден өтуге тыйым салынады.
2. Күнмен шағылысқан беткейлердің етегінде, тар жолдарда тоқтауға болмайды.
3. Қатты дауыстап сөйлеуге, сондай-ақ беткейде тегіс немесе ұсақ қар түйіршіктерінен жинақталған жерлерге із қалдыруға болмайды.
4. Тас құлайтын науаларды, бос тұрақсыз үйінді, сырғыма жолдарды басуға болмайды.
5. Еш уақытта ауа-райының бұзылуы кезінде, тез арада жылынғанда, қысым түскенде, тұманда, қар түскен соң, бұрқасын мен қатты жел соққанда көшкін қауіпі бар жолға шығуға болмайды.
6. Нашар көрінетін кезде, беткейде қар қалыңдығы 30 см. және одан да жоғары болғанда, жауын-шашын жауғанда, қатты жел тұрғанда, бұрқасын соққанда, температура кенеттен төмендегенде көшкін қаупі бар аймақтан тез арада кету керек.
7. Көктемде шуақты күндерде көшкін қаупі бар аймаққа түскі сағат 12.00-ден кейін бармау керек.
Есте сақтаңыздар: Көшкін кезеңінің ұзақтығы тауларда қардың барына және жиналу кезеңіне сәйкес болады. Көшкіннің ең белсенді уақыты көктем мезгілі болып саналады, абай болыңыздар!
