Идеалды отбасы махаббатсыз ойға келмейді. Махаббат – жылу, нәзіктік, қуаныш. Бұл адамзат дамуының негізгі қозғаушы күші, біз бәріміз үшін бар, адамды абайсыз ерлікке итермелейтін нәрсе. «Мен сүйемін, демек, мен өмір сүремін …» (В. Высоцкий)
Философтар мен әлеуметтанушылар отбасы институтының дағдарысы туралы мәселені бірнеше рет көтеріп, оның болашақта жойылып кетуін болжаған. Шағын әлеуметтік топ ретінде отбасының құрылымы өзгерді: отбасылар азайды, қайта некеге тұрғаннан кейін пайда болған отбасылар көп, жалғызбасты аналар. Бірақ үйлену әлі де жоғары деңгейде бедел, адамдар жалғыз өмір сүргісі келмейді.
Тәрбие процесіне әсер ету тұрғысынан бұл құндылық критерийі отбасында ата-ана бақылауына жақын функцияны орындайды, бірақ кейбір жағдайларда оның әрекеті «тәрбиеші тәрбиелеген» қатынас шеңберінен шығып, отбасы тобының барлық мүшелеріне таралады. Осылайша, отбасының барлық мүшелерінде қабылданған тәртіп ережелері кәмелетке толмаған балалары бар нақты отбасының адамгершілік идеологиясын анықтайды. Бұл критерийдің тәрбиелік рөлі балаларда қалыптасу процесінде айқын көрінеді адамгершілік құндылықтар және өмірдің ережелері, өйткені баланың іс-әрекеттері мен әрекеттері отбасында бекітілген, оның қоғамның адамгершілік нормаларын игеруіне тікелей байланысты.
Баланың ата-ана тәрбиесінің отбасындағы мінез-құлық ережелері жүйесін берудегі күш-жігерін игеру тиімділігі келесі көрсеткіштермен өлшенеді:
1) отбасында белгіленген тәртіпті сақтау міндеті. Бұл жағдайда эмпирикалық көрсеткіштер мыналар болуы мүмкін: отбасы мүшелерін белгілі бір уақыттан кешіктірмей үйге қайтару міндеті, күтпеген кідіріс болған жағдайда хабарлама; отбасы мүшелерінің өздерінің үй міндеттерін өзгеріссіз орындауы және т.б. Бұл көрсеткіштің сапалық деңгейі рейтингтік шкала әдісімен өлшенеді: «жоғары міндеттеме – айтарлықтай жоғары – шамалы – өте төмен»;
2) девиантты мінез-құлық көріністеріне отбасында да, одан тыс жерлерде де төзімділік. Индикатор ретінде алкоголизмнің, нашақорлықтың, бұзақылықтың, зорлық-зомбылықтың, ұлтшылдықтың, терроризмнің және т.б. көріністеріне төзбеушілік деңгейі болуы мүмкін. Ұқсас бағалау шкаласы толеранттылық деңгейін өлшеу үшін қолданылады;
3) ата-аналар тарапынан жүргізілетін тәрбиелік іс-әрекеттердің реттілігі. Отбасының осы тәрбиелік идеологиясының эмпирикалық көрсеткіштері келесідей: ата-аналардың іс-әрекетіндегі сөздер мен істердің сәйкестігі; отбасында екі жақты адамгершіліктің болмауы; ата-аналардың балалардың мінез-құлқына адекватты реакциясы және т.б. Бағалау шкаласы келесі тармақтарды қамтиды: «жоғары консистенция – көбіне сәйкес келеді – қашан – кейде дәйектілік байқалады – әдетте сәйкес келмейді»;
4) олардың жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, балаларға қойылатын талаптар. Бұл көрсеткіштің эмпирикалық көрсеткіштері физикалық факторларды ескеруге негізделген психикалық денсаулық балалар, олардың әлеуметтік-құқықтық дайындық деңгейі және т.б. Бағалау шкаласы келесі сапалық сипаттамаларды қарастырады: «олар әрдайым ескеріледі – көбінесе ескереді – егер жағдайларға сәйкес – көбінесе ескерілмесе – әдетте ескермейді».
Қарастырылып отырған критерий индикаторлар жүйесі арқылы баланың өзін-өзі бағалауы және отбасы мүшесі ретінде өзін-өзі сәйкестендіруі туралы идеяны, сондай-ақ оның дүниетаным аясындағы оның үкімдері мен іс-әрекеттерінің тәуелсіздігін қалыптастыру мәселесінде ата-аналардың позициясын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Жеке адам өзін өзі сияқты басқа индивидтердің қоғамында сезіну арқылы ғана өзін оқшаулай алатыны белгілі. Баланың басқа адамдармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі мен интроспекция мен жетілдіру, оның жеке қасиеттерін дамыту үшін оқшаулануы арасында еркін таңдау жасауы өте маңызды болып көрінеді. Баланың индивидуализм индексі баланың жеке басының осындай қасиеттерін саналы түрде қалыптастыратын ата-аналардың тәрбиелік жауапкершілігі туралы түсінік береді, олар өсу және әлеуметтену процесінде ішкі бостандық пен эмансипацияға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Осы критериймен жұмыс істеу кезінде болашақта қарапайым индикаторлар деңгейінде бөлшек түрінде ұсынуға болатын бірқатар күрделі көрсеткіштер қолданылады:
1) баланың сапасы ретінде даралықты тәрбиелеу тәжірибесіндегі қарым-қатынас пен оқшаулау принциптерінің арақатынасы;
2) баланың отбасында ата-анасы рұқсат еткен тәуелсіздік дәрежесі:
материалдық (баланың еңбекпен тапқан табысы);
физикалық (өзін-өзі күту дағдыларын алу, жеке денсаулық сақтау);
психологиялық (баланың жеке басын құрметтеу, орташа сын);
интеллектуалды (баланың пікірін құрметтеу, танымдық қатынасты дамытуға жағдай жасау).
3) баланың жеке жауапкершілігі, құқықтар мен міндеттерге қатынасы;
4) баланың жеке дербестігі:
кеңістіктік (бөлменің, кереуеттің және т.б. болуы);
эмоционалды (жалғыздық мүмкіндігі, «әлеуметтік жалғыздық» сезімі);
материалдық (жеке табыс қалта ақшасы немесе отбасы бюджетінің бөлігі ретінде);
5) баланың өзін-өзі сәйкестендіруі: даралыққа немесе әлеуметтік жүйеге бағдар («Мен» – отбасы тобының құрамында);
6) баланың шешім қабылдаудағы тәуелсіздігі, анықтамалық топтан тәуелсіздігі (оның ішінде отбасы);
7) баланың өз жетістіктерін жеке жетістіктері немесе отбасының ұжымдық күші ретінде бағалауы
«Еркектік» термині қарсы жыныстағы балаларға сараланған көзқарас жағдайында отбасының тәрбиелік әдістерін талдауда қолданылады. Сол термин отбасы мүшелерінің өзара қолдау, қорғау және көмек көрсету әрекеттерін анықтайды, яғни. отбасы тобының корпорация деңгейі анықталады.
Сонымен бірге еркектік индекс отбасылық мәселелерді шешудің ерлі-зайыптыларының күш қолдану әдістерін қолдану жиілігін анықтайды. Өздеріңіз білетіндей, отбасылық тәрбиенің тиімділігі, ең алдымен, белгілі бір өмірлік жағдайлардағы ата-аналардың өзіндік мінез-құлқының айқын мысалын болжайды. Тәжірибе көрсеткендей, ата-аналық отбасынан шыққан балалар қабылдаған зорлық-зомбылық мінез-құлық мысалдары кейінгі ұрпақта ерлі-зайыптылар мен ата-аналардың зорлық-зомбылық дәстүрінің заңды жалғасы болады.
Жоғарыда айтылғандардан еркектік индексті анықтау үшін қолданылатын индикаторлар ерлі-зайыптыларды отбасындағы жағымды (қолдау) және жағымсыз (зорлық-зомбылық) әрекеттердің субъектілері ретінде бағалауға мүмкіндік беруі керек деген тұжырымнан шығады. Келесі көрсеткіштер жиынтығы ұсынылады:
– бала тәрбиесіне гендерлік тәсіл; әр түрлі жыныстағы балалар үшін ана мен әкенің дифференциалды тәрбиелік шаралары;
– балаларға қатыгездікпен қараудың жол берілуі (әр түрлі зорлық-зомбылық әрекеттерін қолдану);
– балаларға көрсетілетін ата-аналық қолдаудың қарқындылығы (ата-ана қорғаушы ретінде, отбасы «пана» ретінде);
– жанұяда және оның адресаттарының отбасында және одан тыс жерлерде көрінуі;
– жынысаралық зорлықтың жол берілуі.
