Бүгінгі «Еңбек адамы» айдарының кейіпкері – Жалалова Гузал Абдуламитова Түркістан облысы Сауран ауданы, Ескі Иқан ауылында жұмысшы отбасында дүниеге келген. Мектепті үздік бағаға оқып бітіріп, Ташкенттің институтында 1995 жылы бітіріп Қазақстанға қайта келді. Одан кейін қазақ тілі маманы тапшы болғандықтан, қазақстанда қазақ тілі мамандығын оқыды. Қазіргі таңда қазақ тілі және қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі қызметін атқарады.
Тіл әрбір ұлттың ұлт, елдің ел болып қалыптастырушы және жасаушы факторы. Ешқашан ұмытылмайтын ерен ерліктің айғағы, ертеңгі күнімізді айқындаушы, яғни кешегіміз, бүгінгіміз, ертеңгіміз. Адамды жануарлардан ерекшелейтін және адам ететін ең бірінші Отанына, халқына және тіліне деген өшпес махаббаты.
Әуелі, өзіміздің ана сүтімен бойымызға дарыған, ғасырлар бойы атадан мұра болып қалған құнды жәдігеріміз — қазақ тілі жайлы сөз ете кетейік. Қазақ тілі еліміз тәрізді еркіндікке ұмтылған тәуелсіз және өзіндік ерекшелігі бар тіл екені бәріне мәлім.Нұртас Оңдасынов: «Қазақ тілінің орамын, бұрамын тауып, орайын келтіріп пайдалансаң, бұл тілмен сурет салуға, тас қашап, текемет оюға болады» дей кеткен екен. Айтқаны керемет-ақ екен, алайда сол орамы мен бұрамын іздеген жан бар ма екен? Шынымен пайдалана білсең, небір сиқыр жасауға болатын еді.Бірақ бұл кезде өз тілінен өзі ұялып, сөйлегісі келмейтін ақымақтар мен ойлағаннан да көп екен. Өкінішті, себебі өз кезінде қазақ тілін олай да, бұлай да сайрата білген небір шешен адамдарымыз бар еді, сол кісілерден қалғаны осы ма? Осындай кезде К.Г.Паутовскийдің: «Өз тілін құрметтемейтін адам — жәндік» дейтін айтса ойып түсірер сөзі еріксіз ойға келеді. Мұндай ой қалыптасуына өмір сүріп жатқан қоғам әсер етпей қоймас.Қазақ тілін қалай болса солай қолдану, тілді бұрмалау, тіпті төл сөздерімізді білмей жататын жағдайлар орын алып жатады». Қазақ тілі мұншалықты жатық әрі анық болар еді, егер де біздің қазақтар аңғарып, бөтен тіл араластырмастан ілгері бастырып сөйлесе» дейді Ыбырай атамыз.Мұнда қаншалықты шындық жатқанын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес.
Үш тіл бағдарламасы қоғамымыздың айтулы жобаларының біріне айналды.Үш тіл заман талабы деп айтатындар сияқты, бұл үш тілдікті керек санамайтындар да бар.Ал менің ойымша, «жеті жұрттың тілін біліп, жеті түрлі білім білу» артықтық етпес.Біздің мақсат — білімді ұрпақ тәрбиелеп шығару болса, неге басты үш тіл бағытын ұстанбасқа?!Бұдан бөлек халықтың ойлау қабілеті мен санамыздың жетілуіне үлкен әсерін тигізер еді деп ойлаймын.Жаңа өзгерістерден қашқақтамай, бәріне дайын болайық!Осыған байланысты дүние жүзінде ең көп сөйлеушілері бар тіл дейтін сауалға көп оқушылардың жауабы ағылшын тілі болған еді.Алайда ең көп сөйлеушілері бар тіл — қытай тілі екен.Қытай тілінде 844 миллион адам сөйлесе, ағылшын тілінде 434 миллион адам сөйлейді екен.Сонымен қатар қытай тілі қиын болса да, бұл тілді оқуға ынталылар көп екен.Ал қазақ тілінде сөйлеушілер саны 16197000 екен, әлі де үйренгісі келетіндер де қаншама.Ал кейбір мемлекеттерде тілге деген өзіндік ерекше заңдары бар екен.Мысалы, Германия елінің азаматтығын алу үшін ең алдымен неміс тілін қаншалықты жақсы білетінін тексеру мақсатында тест алады екен.Ол тест қиындығы біздің мектеп емтихандары тәрізді болады.Сонда ұлтың неміс бола тұрып, тесттан өте алмасаң, саған өз еліңнің азаматтығы берілмейді.Қаншалықты қатігез болса да, өз тілің мен еліңді бағалауға үйретеді.
Ал, Мемлекетіміз тәуелсіздікке қол жеткізгені, жеткен әрбір жетістіктері ұстаздардың тынымсыз еңбегі мен ізденімпаздығының арқасы деуге әбден болады. Қай мамандық иесі болмасын ұстаздан білім алатыны баршамызға аян. Халқымызда «Бір әріп үйреткенге, қырық жыл сәлем бер» деген аталы сөз де бар. Әрбір саналы азаматтың жүрек түкпірінде мұғалімдерге деген құрмет пен шексіз алғыстың бары сөзсіз. Бұл сөзімізге Елбасы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Қазақстандықтардың әл-ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» атты жолдауында «Педагог мәртебесіне» ерекше назар аударуы дәлел бола алады. Үкіметке келер жылдан бастап «Педагог мәртебесі» туралы заңды әзірлеп, қабылдауды тапсырған мемлекет басшысы аталған құжаттың мұғалімдер мен мектепке дейінгі мекемелердің қызметкерлері үшін барлық игілікті қарастырып, жүктемені азайтуы, жөнсіз тексерістер мен міндеттен тыс функциялардан арашалауы тиіс деген ойын жеткізген еді.
Ұстаз мәртебесінің түрлі жағдайларға байланысты аласарып қалғаны жасырын емес. Ұстазын қолбала еткен қоғамның ұзаққа бармайтыны жиі айтылса да, оған құлақ асқандар аз болған. Ал келер жылы қабылданатын жаңа заң бұл олқылықтың орынын толтырып, мұғалімдерді ғана емес, білім беру саласының тыныс-тіршілігіне бейжай қарай алмайтындарды да бір серпілтіп тастады. Жаңа заңның қабылдануы Мағжан Жұмабаев айтқандай, «Алты Алаштың баласы бас қосса, төр – мұғалімдікі» болатын күннің жақындығы.
«Адамның бір қызығы – бала деген, баланы оқытуды жек көрмедім» деп хәкім Абай айтқандай, мұғалімдіктің де өз қызығы бар. Бірақ қиындығы да аз емес, соны жеңе білген жан ғана шәкірттерінің жүрегіне жол табады. Қазіргі қоғамдағы ұстаздар мәртебесі туралы сөз қозғар алдында, қазақтың хас батыры Бауыржан Момышұлының: «Ұстаздық – ұлы құрмет. Себебі, ұрпақтарды ұстаз тәрбиелейді. Болашақтың басшысын да, данасын да, ғалымын да, еңбекқор егіншісін де, кеншісін де ұстаз өсіреді. Өмірге ұрпақ берген аналарды қандай ардақтасақ, сол ұрпақты тәрбиелейтін ұстаздарды да сондай ардақтауға міндеттіміз», – деген сөзі еске түседі. Яғни бала бойына ата-анадан кейінгі ақыл-ой, адамгершілік, әдептілік, ар-ұят, ұлттық сана-сезімді сіңіруші жан – ол мұғалім. Қоғамда мұғалім мәртебесі туралы әртүрлі пікірлер қалыптасқан. Дегенмен де, білім мазмұнының өзгеруіне байланысты, мұғалімге деген көзқарас та, талап та өзгеруде.
Ал, кейіпкеріміз Әлия Молдағұлова атындағы жалпы орта білім беретін мектебінде сабақ береді. Содан бері 23 жыл толып отыр, жалпы еңбек өтілімі 26 жыл. Өте еңбекқор маман иесі өз мамандығын қатты жақсы көреді. Мектепте 15-25 оқушы отырса да, бәріне ерінбей білімімді беруге дайынмын дейді мұғалім. Оның айтуынша, «Мен бала талғамаймын, ол бала 3 ке оқыса да, 4 ке оқыса да, тіпті 5 ке оқыса да, мен барлық баланы бірдей жақсы көремің дейді. Осы орайда кейіпкер өзінің басынан кешкен қызықты оқиғаны баяндап бастады, 3 ке оқитын оқушы мен 5 ке оқитын оқушының бір бірінен айырмашылығы жоқ екенін жеткізді.
Жазда мен қаладағы өнер орталығының ұсынған театр лагерінің директоры. Мен драмалық клубтарда немесе балалар жыл бойы қатысатын қойылымдарға қатысқым келеді. Немесе, егер драма клубы болмаса, мен мектептің қызығушылығын тудыратын нәрсе болса, мен оны бастауды жақсы көремін. Театр менің жеке құмарлықтарым болса, әсіресе, Қолдауға деген қажеттілік және жақсы қолайлы болар едім, алайда қолымнан келгенше көмектесе аламын Маман өзінің жетістігі ретінде өзі оқытқан оқушылардың қазір маман болып мектепке келіп жатқанын баяндап жылап та алды.
«АДАЛДЫҚ БӘРІНЕН МАҢЫЗДЫ»
Бұл сұрақ физиологиялық та, риторикалық та емес екені анық.
Барлық адамдардың сыртқы түрі бірдей көрінеді — қолдар мен аяқтар бар. Бірақ «Адам бол!» Деген сөзді жиі естиміз. Біз қазірдің өзінде туылғаннан бастап адам болып көрінетін сияқтымыз.Адам болу »дегеніміз« адамдық »мінез-құлыққа, мұндай мінез-құлыққа және« адамдарға емес »адамдардан түбегейлі өзгеше болатын әрекеттерге ие болуды білдіреді.
Сыртқы түрінің бұған еш қатысы жоқ екен. Адамда болатын қасиеттер мен жеке қасиеттер жиынтығы әлдеқайда маңызды.Адамдық» мінез-құлық қайырымдылыққа, жанашырлыққа, жанашырлыққа және басқа жағымды (және әлеуметтік пайдалы) жеке қасиеттерге негізделген адамгершілік мінез-құлықты білдіреді.
«Адам болу» дегеніміз — қолдар мен аяқтар болу, дұрыс жүру және армандау ғана емес. Тіпті адамның мінез-құлқын бақылау «адам болу» үшін жеткіліксіз.
Жеке тұлғаның жеке қасиеттерінің жиынтығы «адамдық» болуы керек.
Мысал келтірейік: адам қиын жағдайға тап болды, аяғын көшеде сындырып алады және қозғала алмайды, ауырсынып ыңырайды және басқа бей-жай адамдар оның жанынан өтіп кетеді. Сұрақ туындайды: енжарлықтан зардап шегетін мұндай адамдарды жалпы адамдар деп атай аламыз ба? Мүмкін жоқ. Тек оларға «Адам бол!» Дей аласыз
Оның айтуынша мұғалім – қоғамда көшбасшы, насихаттаушы, үлгі өнеге көрсетушы тұлға деп есептеймін дейді. Халық мұғалімге бет бұрғаннан кейін, мұғалім әрдайым көшті бастап тұрады.
«ТҰЛҒА БОЛЫП ҚАЛЫПТАСУ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЛАР»
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты. Анықтауыш қасиеттер — жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері, мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы тиіс.
Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы — күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне жетеді.
Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды. Жеке адамның дамуы — бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың «Педагогика» (М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің «XXI ғасырда білім берудің философиясы» (1993), Г.К.Нұрғалиеваның «Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық методологиясы, практикасы» (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер — айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер — сын көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті — ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу — миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын, сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы, өзі жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз — адамның өзіне тән қасиеттерін іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып, оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп «мың ойланып, жүз толғанып» іске кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты. Тұлға дегеніміз — сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе, екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі — преформистер. Преформизм — XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен, адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.
Даму — жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық процесі. Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық — ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын елестетуі.
Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта — адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта — бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал жасауы.
Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта — жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық, эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Ойымды тұжырымдай келе, әркімдікі өзіне, ай көрінер көзіне дей отырып, әр ұлттың өз тіліне, жеріне және халқына деген ешқандай сезімге ұқсамайтын, жүрегіңді тебірентер бір ыстық махаббаты болады емес пе?Қазақ тілін білмейтіндерді үйренуге, білетіндерді сөйлеуге және де құрметтеуге шақырамын.Тіліміз болмаса біз ешкім емес екенімізді естен шығармайық.Біздің тәуелсіздігіміздің айғағы — тіл, қайда болсақ та бізді айқындап тұратын — тіл.Тіліміздің мәртебесі — еліміздің мәртебесі, ал тіл мәртебесі халықтың қолында.Тілді қаншалықты бағалап құрметтесек, соншалықты еліміздің еңсесі биік болады.»Тілмен мәңгі қазақтың қазақтығы, тілмен мәңгі қазақтың азаттығы» деп айтылған ұранды сөздермен сөзімді аяқтағым келеді.
